9-TEMA
MOLEKULALAR HÁM OLARDÍŃ ÓLSHEMLERI
Sizge hár bir zattıń ózine tán ózgeshelikleri bar ekenligi belgili.
Mısalı, sheker – mazalı, duz – ashshı hám t.b. Qumshekerdi alıp,
kelide maydalayıq. Usı maydalanǵan untaqtı jalap kórsek, shekerdiń
mazası qalǵanlıǵın sezemiz. Aldıńǵı temada aytılǵanday, onı jáne de
mayda bóleklerge bólip bara bersek, mazalı dámi saqlanıp qala ma?
Tájiriybelerdiń kórsetiwinshe, zattıń qásiyeti onıń bólekshesi belgili bir
ólshemge shekem bólinse saqlanıp qaladı.
Zattıń qásiyeti saqlanıp qalatuǵın eń kishi bólekshege molekula
delinedi.
4-súwret.
Molekula (latınsha moles – massa) bir atom-
nan yaki bir neshe atomnan quralıwı múmkin.
Mısalı, suw molekulası 3 atomnan quralǵan.
Onda 1 kislorod hám 2 vodorod atomı bar
(4-súwret).
Biz dem alatuǵın kislorod gazınıń molekulası
eki bir qıylı kislorod atomınan ibarat. Dem
shıǵarǵanda shıǵarılatuǵın karbonat angidrid gazı
bolsa bir uglerod hám eki kislorod atomınan
quralǵan. Hár bir atom hám molekulanı ózine
tán háripler hám sanlı háripler menen belgilew
qabıl etilgen. Mısalı, kislorod atomın – O háribi
menen, molekulası eki atomnan quralǵanlıǵı ushın O
2
kórinisinde
belgilenedi. Karbonat angidrid molekulası – CO
2
, suwda – H
2
O
kórinisinde belgilenedi.
Sonlıqtan, suw molekulasın atomlarǵa ajıratsaq, eki vodorod hám
bir kislorod atomı bólek halatta suwdıń qásiyetin bermeydi. Júdá kóp
atomlardan quralǵan molekulalarda atomlardıń óz ara jaylasıwı da
onıń qásiyetleriniń ózgeriwine sebep boladı eken. Hátte dál sol bir
atamadaǵı atomlardan geyparaları ishki dúzilisi menen de basqasınan
ózgesheleniwi múmkin eken.
Tábiyatta birdey deneler joq. Hátteki egizekler de bir-birinen
qandayda bir ózgesheligi menen ajırıladı. Usı ayırmashılıqları arqalı
ata-anası olardı ajıratıp aladı. Lekin tap bir zattıń molekulaları bir-
birinen parıqlanbaydı. Mısalı, ǵarbızdan, teńiz suwınan puwlandırıp
21
tazalanǵan suw molekulasınıń bulaq suwınan alınǵan molekuladan
ayırmashılıǵı joq.
Atom hám molekulalar júdá kishi bolǵanlıqtan kóz benen kórip
bolmaydı. Onı hátte ápiwayı mikroskop túwe, eń jaqsı optikalıq
mikroskop (eń kishi kóriw ólshemi 0,000002 mm) ta da kórip
bolmaydı. Onda onıń ólshemlerin qalayınsha ólsheymiz? Bir qaraǵanda
onı orınlap bolmaytuǵınday bolıp kórinedi. Qáne, mınaday tájiriybe
ótkereyik. Keńirek ıdısqa suw quyıp, oǵan shkalaǵa iye bolǵan
tamızǵıshtan bir tamshı may tamızayıq. Sonda may tamshısı suyıqlıq
beti boylap jayılıp ketedi. Sebebi, eń ústińgi qatlamdaǵı molekulalar
«tayıp» ketip qaptalına, onnan keyingi qatlamdaǵılar da tap usınday
qaptalına túsip jayıladı. Aqırında tek bir ǵana
qatlam qaladı. Jayılǵan may tamshısı dóńgelek
kóriniste bolsa, onıń diametri ólshenip, maydanı
S esaplanadı (5-súwret). Bir tamshınıń kólemin
anıqlaw ushın tamızǵıshtan 1 sm
3
kólemdegi
suyıqlıq bólek ıdısqa tamızıp, tamshılar sanı
anıqlanadı. Tamshınıń kólemi 1 sm
3
tı tamshılar
sanına bólip anıqlanadı.
5-súwret.
Jayılǵan tamshı kólemi V = d · S ke teń
bolǵanlıqtan may qatlamınıń qalıńlıǵı
d
V
S
=
boladı. Bunnan qatlamnıń
qalıńlıǵı yaki molekula diametri esaplap kórilse, d = 0,0000002 mm
ge teń boladı. Házirgi zaman usılları menen ólshengen molekulalar
diametrleri de usı tártipte ekenligi anıqlanǵan. Bul sannıń
kishkeneligin tómendegi mısalda kóriw múmkin. Bir dana vodorod
molekulası úlkeytilip, alma kórinisine shekem alıp kelinse, Jer almadan
neshe ese úlken bolsa, alma vodorod molekulasınan shama menen
sonsha ese úlken bolar edi.
Házirgi kúnde arnawlı elektron mikroskoplar járdeminde úlken
ólshemdegi molekulalar menen birge ayırım atomlardıń da súwretin
alıw múmkin. Vodorod atomınıń ólshemi 0,00000012 mm ge, al
molekulasınıń ólshemi 0,00000023 mm ge teń. Belok molekulasınıń
ólshemi 0,0043 mm ge shamalas boladı eken.
1. Atom hám molekula bir-birinen nesi menen parıqlanadı?
2. Molekula quramında neshe atom bar ekenligin qalayınsha biliw
múmkin?
3. Molekula úlken be yaki bakteriyalar ma? Bakteriya ólshemin
botanikadan yaki zoologiya kitaplarınan qarap, salıstırıp kóriń.
|
