21
tazalanǵan suw molekulasınıń bulaq suwınan alınǵan
molekuladan
ayırmashılıǵı joq.
Atom hám molekulalar júdá kishi bolǵanlıqtan kóz benen kórip
bolmaydı. Onı hátte ápiwayı mikroskop túwe, eń jaqsı optikalıq
mikroskop (eń kishi kóriw ólshemi 0,000002 mm) ta da kórip
bolmaydı. Onda onıń ólshemlerin qalayınsha ólsheymiz? Bir qaraǵanda
onı orınlap bolmaytuǵınday bolıp kórinedi. Qáne, mınaday tájiriybe
ótkereyik. Keńirek ıdısqa suw quyıp, oǵan shkalaǵa iye bolǵan
tamızǵıshtan bir tamshı may tamızayıq. Sonda may tamshısı suyıqlıq
beti boylap jayılıp ketedi. Sebebi, eń ústińgi qatlamdaǵı
molekulalar
«tayıp» ketip qaptalına, onnan keyingi qatlamdaǵılar da tap usınday
qaptalına túsip jayıladı. Aqırında tek bir ǵana
qatlam qaladı. Jayılǵan may tamshısı dóńgelek
kóriniste bolsa, onıń diametri ólshenip, maydanı
S esaplanadı (5-súwret). Bir tamshınıń kólemin
anıqlaw ushın tamızǵıshtan 1 sm
3
kólemdegi
suyıqlıq bólek ıdısqa tamızıp, tamshılar sanı
anıqlanadı. Tamshınıń kólemi 1 sm
3
tı tamshılar
sanına bólip anıqlanadı.
5-súwret.
Jayılǵan tamshı kólemi
V =
d · S ke teń
bolǵanlıqtan may qatlamınıń qalıńlıǵı
d
V
S
=
boladı. Bunnan qatlamnıń
qalıńlıǵı yaki molekula diametri esaplap kórilse,
d = 0,0000002 mm
ge teń boladı. Házirgi zaman usılları menen ólshengen molekulalar
diametrleri de usı tártipte ekenligi anıqlanǵan. Bul sannıń
kishkeneligin tómendegi mısalda kóriw múmkin. Bir dana vodorod
molekulası úlkeytilip, alma kórinisine shekem alıp kelinse,
Jer almadan
neshe ese úlken bolsa, alma vodorod molekulasınan shama menen
sonsha ese úlken bolar edi.
Házirgi kúnde arnawlı elektron mikroskoplar járdeminde úlken
ólshemdegi molekulalar menen birge ayırım atomlardıń da súwretin
alıw múmkin. Vodorod atomınıń ólshemi 0,00000012 mm ge, al
molekulasınıń ólshemi 0,00000023 mm ge teń. Belok molekulasınıń
ólshemi 0,0043 mm ge shamalas boladı eken.
1. Atom hám molekula bir-birinen nesi menen parıqlanadı?
2. Molekula quramında neshe atom bar ekenligin qalayınsha biliw
múmkin?
3. Molekula úlken be yaki bakteriyalar ma? Bakteriya ólshemin
botanikadan yaki zoologiya kitaplarınan qarap, salıstırıp kóriń.
