19
Ábiw Bákir Ar-Raziy (865–925-j.) jámi 184 miynet jazıp qaldırǵan
bolıp, barlıq tarawlarda dóretiwshilik penen shuǵıllanǵan.
Ol grek
alımlarınıń atom haqqındaǵı kózqarasların rawajlandırıp, atom da
bóliniwi múmkinligin aytadı. Atomnıń ishinde boslıq hám bóleksheler
bolıp, bul bólekshelerdiń hámmesi hárekette boladı. Bunnan tısqarı
bóleksheler arasında óz ara tásir kúshleri bar dep esaplaydı.
*
Ar-Raziydiń teoriyalıq kózqarasları Ábiw Rayxan Beruniy hám
Ibn Sina tárepinen rawajlandırıldı. Bul haqqında olardıń óz
ara bir-
birine jibergen xatlarında sóz etiledi. Beruniydiń Ibn Sinaǵa jazǵan
sorawlarınan
birinde
mınaday
delingen: – «Geypara
filosoflar
atom bólinbeydi, onnan da kishirek bóleksheler joq dep aytadı,
bul – nadanlıq esaplanadı. Al ekinshileri, atom bóline beredi,
bóliniwde shegara joq dep aytadı. Al, bul bolsa asa ketken nadanlıq
bolıp tabıladı. Sebebi, atomnıń bóliniwi
sheksiz bolsa, zatlıq quramı
joq bolıp ketiwi múmkin. Bul bóliniw múmkin emes. Sebebi, zatlıq
quram máńgilik esaplanadı. Bul máselede seniń pikiriń qanday?» – dep
soraydı.
Ibn Sina óziniń Beruniyge jollaǵan juwabında Arastu hám Ar-
Raziydiń atomnıń bóliniwi sheksiz dawam etedi dep túsinbew
kerekligin hám bóliniwdiń shegarası bar ekenligin aytıp ótedi.
Házirgi kúnde atomnıń quramalı dúzilgenligi tolıq tastıyıqlanǵan.
Atom yadrodan hám elektron qabıqtan ibarat. Yadro da jáne de
kishirek bolǵan bóleksheler – proton hám neytronlardan quralǵan.
Proton hám neytronlar da onnan kishi bolǵan bólekshelerden, yaǵnıy
kvarklardan quralǵanlıǵı anıqlanǵan. Bul bóliniw shegarası bar ma
yaki joq pa degen sorawǵa Siz áziz oqıwshılarımızdan
keleshekte juwap
alamız, degen úmittemiz.
1. Zattıń dúzilisi haqqında Sizde qanday pikirler bar?
2. Demokrit atom teoriyasınıń qanday kemshilikleri bar?
3. Ar-Raziydiń basqa baǵdarlarda qanday jumıslar alıp barǵan-
lıǵı haqqında kitapxanańızdaǵı kitaplardan oqıp alıń.
4. Sizińshe bóleksheler sheksiz bóliniwi múmkin be?
5. Ábiw Rayxan Beruniydiń sorawına siz qanday juwap bergen
bolar edińiz?
