29
14-TEMA
MASSA HÁM ONÍŃ BIRLIKLERI
Siz kundelikli turmısta ata-anańız benen yaki ózińiz bazarǵa
barǵansız, álbette. Bazarda satılıp atırǵan kóplegen azıq-awqat
ónimleriniń tárezide ólshep satılatuǵının da bilesiz. Tárezi járdeminde
deneler hám nárselerdiń qanday shaması ólshenedi? Bunı túsiniw
ushın tómendegi lerge itibar bereyik. Qum salınǵan balalar oyınshıq
avtomobilin ornınan jılıstırıw ańsat pa yaki qum júklengen haqıyqıy
avtomobildi me? Bir qálipte domalap kiyatırǵan oyınshıq avtomobildi
uslap toqtatıw ańsat pa yaki haqıyqıy avtomobildi me? Álbette, hár
birińiz sorawǵa oyınshıq avtomobildi dep juwap beresiz. Basqa mısal
alayıq. Cellofan qaltashaǵa salınǵan qumshekerdi kóteriw ańsatpa
yaki bir qalta qumshekerdi me? Bunda da qaltashadaǵı degen tuwrı
juwaptı esitemiz. Demek, deneler tınısh turǵan bolsa, onı
bul halattan
shıǵarıw ushın tásir kórsetiw kerek. Juwmaqlap aytsaq,
deneler yaki
nárseler tınısh halın saqlawǵa umtıladı eken. Deneler dál usınday
qozǵalıs halatın da saqlawǵa umtıladı. Denelerdiń tınısh yaki qozǵalıs
halatın saqlaw uqıbına
inertlik delinedi. Lekin bul qábilet hár qıylı
denelerde hár túrli boladı. Bul qábiletti ólshew ushın
massa dep
atalatuǵın fizikalıq shama oylap tabılǵan. Deneniń inertlik qásiyetin
xarakterlewshi fizikalıq shamaǵa deneniń
massası delinedi. Dene
massasın ólshewdiń usılları kóp. Solardan hámmege belgilisi tárezi
járdeminde ólshew esaplanadı. Ámeliyatta qollanılatuǵın táreziler hár
qıylı tipte boladı: oqıw, analitikalıq, elektron hám t.b. 12-
a suwrette
oqıw (iyınlı), al
b-súwrette elektron tárezi keltirilgen. Joqarıda
aytqanımız sıyaqlı massa birligi 1 kilogramm bolıp, tastıń úlgisi Parijge
jaqın jerde Sevr degen qalashada saqlanadı (11-súwret).
11-súwret.
Úlgi cilindr kórinisinde bolıp, biyikligi
hám diametri 39 mm ge shamalas. Onıń 40
nusqası tayarlanıp, hár túrli mámleketlerge
tarqatılǵan.
Dene massasınıń kóp yaki azlıgı ondaǵı
zattıń yaki nárselerdiń kóp-azlıǵına baylanıslı.
Máselen, bir qapshıq ǵozanıń massası bir
qaltasha ǵozadan, 1 shelek suwdıń massası 1
kese suwdan kóp.
30
Dene hám predmetlerdiń massasın 1 kg ǵa salıstırǵanda úlken hám
kishi birliklerde de ólshew múmkin.
