Qattı deneler menshikli kólemge hám formaǵa iye.
1. Qattı denelerdi de gaz halına ótkeriw múmkin be?
2. Qattı halatqa ótkerilgen hawanı kórgensiz be? Kórmegen
bolsańız, esitken shıǵarsız?
3. Saqqız (jevachka) qattı denege kiretuǵın bolsa da, ańsat ǵana
kórinisin ózgertedi. Bunıń sebebi nede dep oylaysız?
4. Qattı deneler, suyıqlıq hám gazlardıń qásiyetlerinen turmıs hám
texnikada paydalanıwǵa mısallar keltiriń.
13-TEMA
SUYÍQLÍQLARDA DIFFUZIYA QUBÍLÍSÍN ÚYRENIW.
(ÚYDE ORÍNLANADÍ)
Kerekli ásbaplar: eki stakan, margancovka kristalları.
Jumıstı orınlaw tártibi.
1. Birinshi stakanǵa suwıq suw quyıp, muzlatqıshqa qoyıń.
Ekinshisine de suw quyıp, ıssıraq jerdegi shkafqa qoyıń.
2. Stakanlardaǵı suwdı shayqap jibermesten ishine margancovka
kristalların salıń.
3. Bir kúnde eki máhál stakandaǵı suwdıń qızarıwın baqlań (joqarı
qarap neshe millimetrge kóterilgenligin).
4. Baqlawlar nátiyjeleri boyınsha diffuziya barısınıń tezligin esaplań.
D
h
t
~
. h – diffuziya nátiyjesinde qızıl reńge boyalıp qalǵan suyıqlıq
biyikligi, t – waqıt.
5. Baqlawlar haqqında juwmaq jazıń.
29
14-TEMA
MASSA HÁM ONÍŃ BIRLIKLERI
Siz kundelikli turmısta ata-anańız benen yaki ózińiz bazarǵa
barǵansız, álbette. Bazarda satılıp atırǵan kóplegen azıq-awqat
ónimleriniń tárezide ólshep satılatuǵının da bilesiz. Tárezi járdeminde
deneler hám nárselerdiń qanday shaması ólshenedi? Bunı túsiniw
ushın tómendegi lerge itibar bereyik. Qum salınǵan balalar oyınshıq
avtomobilin ornınan jılıstırıw ańsat pa yaki qum júklengen haqıyqıy
avtomobildi me? Bir qálipte domalap kiyatırǵan oyınshıq avtomobildi
uslap toqtatıw ańsat pa yaki haqıyqıy avtomobildi me? Álbette, hár
birińiz sorawǵa oyınshıq avtomobildi dep juwap beresiz. Basqa mısal
alayıq. Cellofan qaltashaǵa salınǵan qumshekerdi kóteriw ańsatpa
yaki bir qalta qumshekerdi me? Bunda da qaltashadaǵı degen tuwrı
juwaptı esitemiz. Demek, deneler tınısh turǵan bolsa, onı bul halattan
shıǵarıw ushın tásir kórsetiw kerek. Juwmaqlap aytsaq, deneler yaki
nárseler tınısh halın saqlawǵa umtıladı eken. Deneler dál usınday
qozǵalıs halatın da saqlawǵa umtıladı. Denelerdiń tınısh yaki qozǵalıs
halatın saqlaw uqıbına inertlik delinedi. Lekin bul qábilet hár qıylı
denelerde hár túrli boladı. Bul qábiletti ólshew ushın massa dep
atalatuǵın fizikalıq shama oylap tabılǵan. Deneniń inertlik qásiyetin
xarakterlewshi fizikalıq shamaǵa deneniń massası delinedi. Dene
massasın ólshewdiń usılları kóp. Solardan hámmege belgilisi tárezi
járdeminde ólshew esaplanadı. Ámeliyatta qollanılatuǵın táreziler hár
qıylı tipte boladı: oqıw, analitikalıq, elektron hám t.b. 12-a suwrette
oqıw (iyınlı), al b-súwrette elektron tárezi keltirilgen. Joqarıda
aytqanımız sıyaqlı massa birligi 1 kilogramm bolıp, tastıń úlgisi Parijge
jaqın jerde Sevr degen qalashada saqlanadı (11-súwret).
11-súwret.
Úlgi cilindr kórinisinde bolıp, biyikligi
hám diametri 39 mm ge shamalas. Onıń 40
nusqası tayarlanıp, hár túrli mámleketlerge
tarqatılǵan.
Dene massasınıń kóp yaki azlıgı ondaǵı
zattıń yaki nárselerdiń kóp-azlıǵına baylanıslı.
Máselen, bir qapshıq ǵozanıń massası bir
qaltasha ǵozadan, 1 shelek suwdıń massası 1
kese suwdan kóp.
30
Dene hám predmetlerdiń massasın 1 kg ǵa salıstırǵanda úlken hám
kishi birliklerde de ólshew múmkin.
|
