ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

124
1. Bir galvani element payda etken kernew ádette 1-2V
átirapında boladı, al gúldirmama waqtında bultlar arasındaǵı
kernew 100 million voltqa jetedi.
2. Joqarı quwatlı generatorlardıń kernewi 15-20 kV qa teń
bolǵan elektr energiyasın islep shıǵıp, paydalı jumıs koefficienti
97-98% ke jetedi.
45-TEMA
TURMÍSTA ELEKTR TOǴÍNÍŃ ÁHMIYETI
Turmısımızdı elektr toǵısız kóz aldımızǵa keltiriw júdá qıyın. Ol
bizge barlıq jerde turmısımızdı jeńillestiriwde járdem beredi. Azanda
turıp elektr shıraǵın jaǵamız, elektr chaynikte chay qaynatamız.
Mikrotolqınlı elektr pechte azanǵı awqatımızdı ısıtamız. Azanǵı
awqattan soń lift arqalı tómenge túsemiz. Metroda oqıwǵa yamasa
jumısqa baramız. Jol-jónekey uyalı telefonda sóylesemiz. Mektepke
oqıwǵa kelsek sabaqqa qońıraw qaǵıladı. Jaqtılı xanalarda elektrge
tiyisli sabaqlardı oqıymız. Kewil bólgen bolsańız bulardıń barlıǵında
elektr járdemshi bolıp xızmet etedi. Turmısta biz paydalanıp atırǵan
kóplegen nárseler sıyaqlı olardıń unamlı tárepleri menen birge, abaylı
bolmasaq, zıyanlı tárepleri de bar. Sebebi, sımlardan ótip atırǵan elektr
toǵı kózge kórinbeydi, iysi joq, reńsiz. Tok bar-joqlıǵın ólshew ásbapları
járdeminde anıqlaw múmkin. Toktan zıyanlanıwdı tuńǵısh ret 1862-
jılı tastıyıqlap bergen. Bunda insan tok ótetuǵın sımnıń ashıq jerine
tiyip nabıt bolǵan. Sol sebepli onnan paydalanıw ushın ásbaplardı tok
dereklerine durıs jalǵawdı úyrenip alıwımız kerek.
Úyreniwdi ápiwayı elektr shınjırın dúziwden baslayıq. Bunıń ushın
tok deregi, elektr lampochkası hám úzip-jalǵaǵısh alınadı. Sońınan
dápterge olardı bir-birine jalǵaw sızılması sızıladı. Sızılmada tok
deregi, lampochka, úzip-jalǵaǵısh hám basqa ásbaplar shártli belgiler
menen belgilenedi (95-súwret).
– úzip-jalǵaǵısh;
–elektr lampochkası;
– jalǵawshı sım;
– tok deregi
95-súwret.

125
Bul sızılmaǵa elektr shınjırı delinedi (96-súwret).
12 V
12 V
a) 
b)
96-súwret.
96-a súwrette tok deregi, elektr lampochkası hám úzip-jalǵaǵıshtan
ibarat elektr sızılma keltirilgen. 96-b súwrette olardıń natural kórinisi
keltirilgen. Esletip ótemiz, barlıq elektr jalǵanıwlar úzip-jalǵaǵıshtıń
ashıq halatında islenedi. Úzip-jalǵaǵısh tuyıq halatqa ótkerilgende
shınjırdan tok ótip lampochka janadı.
Solay etip shınjırda elektr toǵı bar bolıwı ushın eki shárt orınlanıwı
kerek:
Tok deregi bolıwı kerek;
Shınjır berk bolıwı kerek.
Shınjırdan ótip atırǵan tok kúshi arnawlı ásbap ampermetr 
járdeminde ólshenedi. Onıń sırtqı kórinisi hám jalǵanıw sızılması
97-súwrette keltirilgen. Ampermetr shınjırǵa izbe-iz jalǵanadı.
Tok kúshiniń ólshem birligi sıpatında bir amper (1 A) qabıl etilgen.
A
a) b)
97-súwret.
Ádette, tok deregine bir neshe tutınıwshılar jalǵanıwı múmkin.
Bunda olar elektr shınjırına parallel (98-a súwret) yamasa izbe-iz (98-b
súwret) jalǵanıwı múmkin.

126
a)
b)
98-súwret.
 
1. Elektr shınjırı qalay sızıladı?
2. 10 V neshe mV ǵa teń?
3. Voltmetr qanday shamanı ólsheydi?
1. Kalkulyator, kise fonarı, oyınshıq pistolet, basqarılıwshı
mashina hám usı sıyaqlılardıń batareyaların alıp kóriń hám
neshe volt kernew beretuǵının dápterińizge jazıń.
2. Batareya
hám
eki
lampochkanı
ótkizgishler
arqalı
dáslep izbe-iz, sońınan parallel jalǵań. Eki jaǵdayda da
lampochkalardıń janıwına itibar beriń. Sebebin túsindiriwge
háreket etiń.

127

Download 8,97 Mb.