118
KIRISIW SÁWBETI
Kúndelikli turmısta biz «elektr» degen túsinik penen kóp
duslasamız. Elektrdiń ózi ne, bul haqqında adam qashan bilgen?
Elektrsiz biz kúndelikli turmısımızdı kóz aldımızǵa keltire
almaymız. Aytıńshı, jaqtılıqsız hám ısıtqıshsız, telefonsız hám
elektro-
dvigatelsiz, kompyutersiz hám televizorsız turmıs keshiriw múmkin
be? Elektr biziń turmısımızǵa sonshelli tereń kirip ketkenlikten, geyde
«qanday sıyqırshı bizge kóplegen jumıslarımızdı orınlawǵa járdem berip
kelmekte» dep oylap ta kórmeymiz.
Bul «sıyqırshı» elektr toǵı esaplanadı. Elektr toǵınıń oylap tabılıwı
hám onıń menen baylanıslı basqa jańalıqlardıń ashılıwı on toǵızınshı
ásirdiń aqırı – jigirmalanshı ásirdiń baslarına tuwrı
keledi dew
múmkin. Biraq, adamlar elektr menen baylanıslı dáslepki qubılıslardı
eramızdan aldınǵı besinshi ásirde-aq baqlaǵan. Olar jún yamasa shayıǵa
súykelgen yantar bóleginiń ózine jeńil denelerdi, shańlardı tartıwına
itibar bergen. Áyyemgi grekler bul qubılıstan qımbat bahalı buyımlardı
shańnan tazalawda paydalanǵan.
Olar sonday-aq, yantar taraq penen
shash taralǵanda shash talshiqlarınıń bir-birinen iyterilip tikeygenligin
baqlaǵan. Yantar grekshe «elektron» delinedi. «Elektr» sózi
sonnan kelip
shıqqan. Súykelgennen soń basqa mayda denelerdi ózine tartatuǵın
denelerdi
elektrlengen dene deytuǵın boldı. Eger elektrlengen dene basqa
elektrlen
begen denege tiygizilse, ol dene de elektrlenip qaladı.
Házirgi kúnde dúnyanı elektrsiz kóz aldımızǵa keltiriw múmkin
emes. Bir kúni insaniyat hám tábiyat elektrsiz qalsa ne boladı? Onda
dúnya qarańǵılıqqa shókken, televizor, suwıtqısh, telefon,
plitkalar
islemegen bolar edi. Turmıs ulıwma toqtaǵan bolar edi. Sebebi,
kóplegen turmıslıq processler elektr processleri menen baylanıslı. Zattıń
ózi de maydalanıp keter edi. Sebebi, onı qurawshı bóleksheler elektrdiń
óz ara tásiri sebepli uslanıp turadı.
