122
suwdaǵı eritpeleri ótkizgishlerge kiredi. Elektr ótkermeytuǵın zat hám
deneler
dielektrikler dep te ataladı. Dielektrik zatlarǵa shiyshe, rezina,
plastmassa, hawa, taza distillengen suw kiredi. Dielektrik zatlardan
jasalǵan denelerge
izolyatorlar delinedi.
Elektr zaryadlarınıń bir tárepke tártipli qozǵalısına
elektr toǵı
delinedi.
Zaryadlanǵan bóleksheler bir tárepke qozǵala alıwı ushın olar
erkin hárekette bolıwı kerek. Joqarıda aytılǵanınday, atomnıń
sırtqı qabıǵında jaylasqan elektronlar qońsı atomlar tásirinde
atomlar
aralıǵına ótip
erkin elektronlarǵa aylanadı (89-súwret).
Sol sebepli elektr toǵı bar bolıwınıń birinshi shárti zatta erkin
elektronlardıń bar bolıwı esaplanadı.
Elektr toǵınıń baǵıtı sıpatında tariyxiy kózqarastan oń
zaryadlanǵan bólekshelerdiń baǵıtı qabıl etilgen (89-súwret).
Erkin hárekette bolǵan bólekshelerdiń bir tárepke qozǵalıwı ushın
olardı bunday qozǵalısqa májbúrlewshi kúsh kerek boladı.
Bunday
májbúrlewshi kúsh tok derekleri járdeminde payda etiledi.
XVIII ásirdiń aqırına shekem alımlar «elektr»di tiykarınan súykeliw
arqalı payda etken. XVIII ásirdiń aqırına kelip elektr qubılısların
úyreniwde úlken burılıs júz berdi. Italiyalı ilimpaz A.Volta mıs hám
cink plastinaları arasına kislota sińdirilgen gezleme qoyılsa, mıs
plastina mıs plastina oń belgide, cink plastina teris belgide zaryadlanıp
qalatuǵının anıqlaydı. Bul plastinalardı bir-birine ótkiziw arqalı jalǵan-
sa elektr
toǵı ótetuǵının baqlaydı.
Solay etip birinshi
tok deregi oylap tabıldı.
Volta derek toǵınıń kúshin asırıw ushın mıs hám cink plastinalardı
sheńber formasında qırqıp, arasına kislota sińdirilgen gezlemeni qoyadı
hám olardı baǵana formasında taqlaydı. Bul derek «Volta baǵanası»
dep ataldı hámde elektr hám magnit qubılısların úyreniwde úlken rol
oynadı (90-súwret).
Volta baǵanasında zaryadlardıń bólinip shıǵıwı ximiyalıq reak-
ciyalar nátiyjesinde boladı (joqarǵı klasslarda tolıq úyreniledi).
Ximiya lıq reakciyalarǵa tiykarlanǵan
tok derekleri galvani elementler
delinedi. Galvani elementler kúndelikli turmısta keń qollanıladı.
Galvani
elementlerden
belgili
múddet
qollanılǵannan
keyin
taslap jiberiletuǵınları
batareyalar (91-súwret),
qayta zaryadlap
qollanılatuǵınları akkumulyatorlar (92-súwret) delinedi.
123
90-súwret.
91-súwret.
92-súwret.
Tok derekleri
elektr kernewi dep atalatuǵın
parametr menen
parıqlanadı.
Elektr kernewi arnawlı ásbap
voltmetr járdeminde ólshenedi.
Onıń sırtqı kórinisi hám jalǵanıwı 93-súwrette keltirilgen. Voltmetr
paydalanıwshıǵa parallel jalǵanadı. Elektr kernewiniń birligi sıpatında
bir
volt qabıl etilgen (1 V).
a)
b)
93-súwret.
94-súwret.
Úlken quwatlılıqqa iye bolǵan elektr toǵın islep shıǵaratuǵın
qurılmaǵa
elektr toǵınıń generatorı delinedi (94-súwret).
1. Elektr toǵınıń payda bolıw shártlerin aytıp beriń.
2. Volta baǵanasında zaryadlardıń bóliniwi qanday qubılıs sebepli
júz beredi?
3. Kúndelikli turmısta qollanılatuǵın batareya hám akkumu lyator-
larǵa mısallar keltiriń.
