138
50-TEMA
JAQTÍLÍQTÍŃ TEZLIGI.
JAQTÍLÍQTÍŃ SHAǴÍLÍSÍWÍ HÁM SÍNÍWÍ
Aristotel jaqtılıq nurı bir noqattan ekinshi noqatqa bir zamatta
baradı dep esaplaǵan edi. Jaqtılıq tezligin tájiriybede anıqlawǵa
Galiley
urınǵan. Bir-birinen bir neshe kilometr uzaqlıqta jaylasqan eki adamnıń
birewine panıs berilgen. Panıstı bir minutqa bekitip ashqan adam
waqıttı belgilegen. Ekinshi baqlawshı kórgen waqtın belgilegen.
Lekin
tájiriybe tabıssız tamamlanǵan. Jaqtılıq tezligin birinshi ret 1676-jılı
daniyalı astronom
Olaf Riomer ólshewge muwapıq boldı. Sonnan soń
basqa alımlar da jaqtılıq tezligin hár túrli usıllarda ólshegen. Jaqtılıq
tezligi júdá úlken bolıp,
vakuumda v = 300 000 km/s qa teń.
Tábiyattaǵı basqa hesh qanday dene yaki bólekshe bunday tezlikke
erise almaydı. Jaqtılıq bir ortalıqtan ekinshisine ótkende
tezligi
ózgeredi. Mısalı, suwda onıń tezligi 225 000 km/s bolsa, shiyshede
200 000 km/s qa teń. Usınday úlken tezlik penen qozǵalatuǵın Quyash
nurı Jerge shama menen 8,3 minutta jetip keledi.
