141
ekenligi haqqında oylap kóriń. Jaqtılıqtıń sınıwı haqqında Beruniy hám
Ibn Sinanıń bir-birine jollaǵan soraw hám juwaplarında tómendegiler
bar. Beruniy mınaday dep soraydı: – «Aq, domalaq, tınıq
bir shiyshe
tınıq suw menen toltırılatuǵın bolsa, kúydiriwde tap domalaq tas (linza)
xızmetin atqaradı. Eger bul shiyshe suwdan bosatılıp, hawa menen
toltırılatuǵın bolsa, kúydirmeydi hám Quyash nurların toplamaydı. Ne
ushın usınday boladı?» Sorawǵa Ibn Sina tómendegishe juwap beredi:
«Álbette suw qalıń, tınısh, tıǵız bir dene bolıp, onıń zatında reń bar
boladı. Usınday sıpattaǵı hár qanday nárseden jaqtılıq sáwlelenedi
(sınadı). Sonıń ushın suw menen toltırılǵan domalaq shiyshede jaqtılıq
sáwlelenedi. Nurlardıń toplanıwınan kúydiriw quwatı payda boladı.
Biraq, hawadaǵı nur kúshi sáwlelenbeydi. Sebebi, hawa názik (siyrek)
hám tınıq bolıp tabıladı». Bul pikirlerdiń qanshelli durıs
ekenligin
keyingi «linza» haqqındaǵı temalarda úyrenesiz.
Kóriw hám onıń sebepleri haqqında Beruniy Ibn Sinaǵa mınaday
soraw jiberedi: «Kóz nurı arqalı seziw – kóriw qanday, ne ushın tınıq
suwdıń túbindegi nárse kórinip turadı, al kóz nurınıń ráwshanlıǵı tınıq
denelerden sáwlelenedi (sınadı)? Suwdıń beti tegis hám jıltıraq ǵoy».
Ibn Sina óziniń juwapların sońǵılıqta «Fizika», «Medicina
nızamları»
degen
shıǵarmalarında
anıǵıraq
sıpatlaydı.
«Eger
kózimizden nur shıǵıp, buyımlardı jaqtılandıratuǵın hám aqıbetinde
biz buyımlardı kóretuǵın bolsaq, ne ushın túnde kórmeymiz? Rasında
da kózimizden shıqqan nur pútkil álemdi jaqtılandırıwǵa jetetuǵın
bolsa» – dep Platonnıń pikirin biykarlaydı. Ibn Sina kóriwdiń tiykarǵı
sebebi kerisinshe, buyımlardan keletuǵın nurlardıń kózimizge túsiwi
hám kóz qarashıǵınan ótip sınıwı, sońınan kózdegi
tor perdede
súwretleniwdiń payda bolıwı nátiyjesinde dep túsindiredi.
Aspanda geyde jawınnan keyin kórinetuǵın raduga (ayqulaq)
qubılısın da durıs túsindiredi. Onıń sebebi Quyash nurlarınıń
atmosferadaǵı bultlardan ótken waqıtta reńli nurlarǵa ajıralıwı boladı.
Onıń doǵa kórinisinde bolıwınıń sebebi Jer atmosferasınıń shar
kórinisinde bolıwı esaplanadı.
Solay etip, oyshıllarımız jaqtılıq qubılısların hár túrli ápsanalarǵa
emes, al ózleriniń ilimiy baqlawlarına tiykarlanıp túsindirgen.
