ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

143
Solay etip, buyımnıń tegis aynadaǵı súwretleniwi jorımal, tuwrı, 
ólshemleri buyım ólshemlerine teń, buyım aynadan qansha aralıqta 
bolsa, aynanıń artında sonsha aralıqta hám sol tárepi oń tárepi 
menen almasıp kórinedi.
Sferalıq aynalar*. Shardıń bir bólegi kórinisinde bolǵan aynalar
sferalıq aynalar delinedi. Olar eki túrli boladı: oyıs hám dóńes. Oyıs
aynada nur sferanıń ishki bóleginen, dóńes aynada sferanıń sırtqı
bóleginen qaytadı.
Oyıs aynaǵa Quyash nurları túsirilse, olar bir noqatta toplanadı
(111-a súwret). Bul noqat oyıs aynanıń bas optikalıq kósherinde
jaylasıp, onıń fokusı delinedi. Ayna orayı D noqattan F noqatqa
shekem bolǵan aralıq fokus aralıǵı delinedi.
Dóńes aynaǵa túsken Quyash nurları onnan shashıraydı (111-b súwret).
Shashıraǵan nurlar qıyalıy dawam ettiriletuǵın bolsa, F noqatta
kesilisedi. Oǵan jorımal fokus delinedi. OD – aynanıń iymeklik radiusı,
OF – aynanıń fokus aralıǵı boladı. OF =
OD
2
.
 a) 
b)
111-súwret.
F
R
=
2
.
Eger jaqtılıq deregi oyıs aynanıń fokusına qoyılsa, onnan shıǵatuǵın
nurlar, aynadan shaǵılısıp, bas optikalıq kósherge parallel ráwishte
qaytadı. Aynalarda súwretleniwdi jasaw ushın buyımnan shıǵatuǵın eki
nurdan paydalanıw jetkilikli. 112-súwrette oyıs aynada janıp turǵan
shamnıń súwretleniwin jasaw keltirilgen.
112-súwrette buyım aynadan 2F aralıqtan arman qoyılǵan. Onnan
1-nurdı bas optikalıq kósherge parallel, 2-nurdı bas fokus F ke baǵdar-
laymız. Bul nurlar aynadan shaǵılısıp, óz ara kesilisken orında shamnıń

144
súwretleniwi payda boladı. Súwretleniw tóńkerilgen, kishireygen hám 
haqıyqıy boladı. Eger buyım aynadan 2F hám F qashıqlıqtaǵı
aralıqqa qoyılsa (113-súwret), súwretleniw bul rette de 1 hám 2-nur
járdeminde jasaladı. Súwretleniw tóńkerilgen, úlkeygen hám haqıyqıy 
boladı. Eger buyım 2F aralıqqa qoyılatuǵın bolsa, onda buyım hám
súwretleniw betlesedi.
112-súwret.
113-súwret.
114-súwret.
114-súwrette dóńes aynada súwretle-
niwdi payda etiw kórsetilgen. Onda
súwret leniw tuwrı, kishireygen hám 
jorımal boladı.
Esaplawlar dóńes hám oyıs aynalarda
buyımnan aynanıń orayına shekemgi
aralıq d, súwretleniwden ayna ortasına
shekem bolǵan aralıq f (112-súwret) hám
fokus aralıǵı F arasında tómendegishe baylanıslılıq bar ekenligin kórsetedi:

Download 8,97 Mb.