1) joylashgan о‘rniga kо‘ra:
a) yer usti inshootlari (daryo, kо‘l, kanal va h.k);
b) yer osti inshootlari (о‘tkazuvchi quvurlar, tunellar va
h.k).
Nigmatov I., Tojiev M. Favqulodda vaziyatlar va fuqaro muhofazasi. Darslik. – Тoshkent: “Iqtisod-moliya”. 2011, B. 99.
2) foydalanish maqsadiga kо‘ra:
a) suv-energetika inshootlari;
b) suv ta’minoti inshootlari;
v) sug‘orish inshootlari;
g) chiqindi suvlarni chiqarish inshootlari;
d) baliqchilik xо‘jaligi inshootlari;
e) suv-sport inshootlari va h.k.
3) vazifasiga qarab:
a) GES lar va boshqa suv inshootlari (tо‘g‘onlar va boshqalar);
b) suv о‘tkazish inshootlari (kanallar, tunellar, quvur о‘tkazgichlar);
v) tarnovlar, osma quvurlar va h.k.;
g) tashlandiq suv inshootlari (ortiqcha suvni chiqarish uchun);
d) suv oqimini tartiblash inshootlari (suv oqimini tо‘g‘irlovchi, daryo va qirg‘oq о‘zanlarini yaxshilovchi va boshqalar);
e) baliq xо‘jaligi inshootlari (baliq boqish uchun).
Gidrotexnik inshootlarning buzilishi juda katta hududlarni, jumladan: shaharlar va aholi yashash joylarni, sanoat tarmoqlarini va moddiy resurslarni suv ostida qolishiga olib kelishi mumkin, oqibatda juda katta ham ma’naviy, ham moddiy zararlarga sabab bо‘ladi. Jumladan, avtomobil va temir yо‘llar, elektr va aloqa uzatish simlarining zararlanishi, chorva mollari, qishloq xо‘jalik ekinlari hosili, ekinzorlar va boshqalarning nobud bо‘lishi, xom-ashyo, yoqilg‘i, oziq-oqat mahsulotlari, о‘g‘itlar va boshqa resurslarni yaroqsiz holga kelishi; aholini xavfsiz joylarga vaqtincha evakuatsiya qilish xarajatlari; yerlar hosildor qatlamining yuvilib ketishi; suv bosgan hududlarda oziq-ovqat, kiyim-kechak, dori-darmon va boshqa kerakli mahsulotlarni olib kelish xarajatlari va boshqa salbiy talofatlarga olib keladi.
Gidrotexnik inshootlari quyidagi ta’sirlar natijasida buziladi:
1) tabiiy ofatlar oqibatida (zilzila, kо‘chki, jala yomg‘irlar yuvib ketish va boshqalar);
2) uskunalarning tabiiy yemirilishi va eskirishi;
3) inshootni loyihalash va qurishdagi xatoliklar;
4) suvlarni ishlatish qoidalarini buzilishi;
5) portlatishlar oqibatida (harbiy harakatlar, terrorchilik va boshqalar).
Gidrotexnik inshootlarining buzilishi muayyan oqibatlarga olib keladi, jumladan: Gidrotexnik inshooti о‘z vazifasini bajarmay qо‘yishi; suv tо‘lqinini insonlarga zarar yetkazishi va turli boshqa inshootlarni buzilishi; hududlarni suv bosib, mol-mulkka, yerlarga, moddiy resurslarga va boshqa obyektlarga jiddiy moddiy zarar keltirishi va h.k. Shuning uchun bunday inshootlardan foydalanuvchi tashkilotlar zimmasiga ularning xavfsizligini ta’minlash maqsadida “Fuqaro muhofazasi tо‘g‘risida”gi qonunining 8,9-moddalarida kо‘rsatib о‘tilgan majburiyatlar yuklangan. Unga kо‘ra bunday xavfli obyektlarni loyihalash, qurish va ishlatish davomida xavfsizligini pasayish sabablarini tahlil etish, sodir bо‘lishi mumkin bо‘lgan avariyani oldini olish bо‘yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqish va bajarish, shuningdek bunday masalalar bо‘yicha favqulodda vaziyatlar tizimlari bilan hamkorlik qilish ta’kidlab о‘tilgan.
Shu o`rinda 2009 yil 17 avgustda Rossiyaning “Sayan- Shushensk” GESida bo`lgan avariya to`g`risidagi ma`lumotni ta’kidlab o’tish joiz. Ushbu gidroinshoot juda bahaybat qurilgan bo`lib uning uzunligi 1 km dan uzun, balandligi 250 m, gidrostatik vazni 22 mln tonnani tashkil etadi. GES ning avariyaga uchrashishining sababi, 1985 yilda gidroinshoatning eng baland ustuni darz ketib, Yenesey daryosining bu qirg`og`idan u qirg`og`igacha bo`lgan butun to`g`on tanasida yoriq p`aydo bo`lgan. Yoriqdan har soniyada 550 litr suv oqib o`ta boshlagan va natijada to`g`on betoninig yemirilishi boshlangan. Yemirilish jarayoni 8 yil mobaynida davom etgan va 1996 yildagina Fransuz mutaxassislari tomonidan yoriq polimer materiallari bilan yaxlitligi tiklangan. Shu davr mobaynida (8 yil) inshoatning ba`zi bir seksiyalari 97 mm dan - 107 mm gacha joyidan siljigan. Ammo, “Gidrotexnik inshootlar xavfsizligi” to`g`risidagi qonunga binoan, 108 mm ga siljish xavfsizlik nuqtai nazaridan “taxlikali” holat xisoblanadi. Shunday ayanchli holatga qaramasdan, gidroinshoatdan foydalanib kelishligi oqibatida to`g`onning ikkinchi agregat qisimlari sochilib qulab tushgan va yong`in paydo bo`lgan. Bu avariyaning talofati natijasida 100 dan ziyod fuqarolarning qurbon bo`lganligi va katta moddiy zarar ko’ringanligi ma’lum.
Gidrotexnik inshootlarda avariya bо‘lmasligi uchun muhofaza qilinish chora-tadbirlarini amalga oshirish zarur, jumladan:
1) Gidrotexnik inshootlarini loyihalash va qurilishda xatoliklarga yо‘l qо‘ymaslik;
2) Gidrotexnik inshootlaridan tо‘g‘ri foydalanish;
3) Gidrotexnik inshootlaridagi belgilangan tadbirlarni va ta’mirlash ishlarini о‘z vaqtida bajarish;
4) Qirg‘oq va inshoot tubini mustahkamlash ishlarini о‘tkazish;
5) Suv chiqarishda va g‘amlashda qonun qoidalarga rioya etish (vaqtga mos ravishda taqsimlanishi);
6) Qо‘shimcha suv omborlari yordamida toshqin suvlar oqimini tartibga solib turish:
7) Gidrotexnik inshootlaridagi vaziyatni doimo kuzatib turish;
8) Gidrotexnik inshootlari hududini begona kishilar kirishidan ishonchli qо‘riqlash;
9) Falokatlarga olib keladigan noqulay omillar bо‘lish ehtimolini oldindan aytish taxminlarini tuzish uchun gidrotexnika sharoitni muntazam kuzatib borish.
Evropa davlatlarning har birida alohida ajratilgan dengiz xavfsizligi bilan shug‘ullanadigan organlar bor, asosan Sohil Qo‘riqchilari. Ularning tashkiliy tuzilishi quyida berilgan ma’lumotlarda ifodalangan 2.
Ular odatda mahalliy bo‘limlar bilan milliy hokimiyatlardir. Italiyaning Sohil Qo‘riqchilari 3ta bosqichga bo‘lingan. 1-bosqich, quyi bosqich bo‘lib Sohil Qo‘riqchilari Birlashmasi (SQB) deb ataladi, ular 30 mil radiusdagi hududni nazorat qiladilar; 2-bosqich o‘rta daraja Dengiz Direktorati, ular o‘z hududidagi SQBlar faoliyatini nazorat qiladi va eng yuqori bosqich Rim Markaziy Sohil Qo‘riqchilari Direktorati.
Bundan tashqari yana ko‘plab bo‘linmalar jalb etilgan. Masalan Italyiada noqonuniy immigratsiyalarni (1990-yillarda Albaniya takrorlanib turgan holatlar) oldini oladigan dengiz patrullari Italian Guardia di Finanzaning rasmiy bo‘linmasi hisoblanadi. Lekin mahalliy aholi uchun migrantlar xavfli bo‘lishi ehtimoli borligi uchun avval Qidiruv va Qutqaruv(QVQ) organi tomonidan shaharga keluvchilar qabul qilinadi va Sohil Qo‘riqchilari Bo‘linmasi ularni nazorat qiladi. Bundan tashqari, qayiqlarda keluvchi noqonuniy immigrantlarni aniqlash faqatgina Kema Transport Hizmati tizimi orqali emas, Italiya markaziy razvedka tehnologik aslahalari tomonidan ham amalgam oshiriladi. Bular Home Affairs muvofiqlashtiradi.
Italiya Sohil Qo‘riqchilarining muhim hamkorlaridan biri Fuqaro muhofazasi tashkiloti hisoblanadi. QVQ hizmatining faoliyatida ayniqsa cho‘kkan odamlarni qidirishda Fuqaro muhofazasi organi o‘z vertolyotlarini taklif qiladi. Vertalyotlar yuqoridan dengiz sathini qo‘riqchi kemalarga nisbatan kengroq qamrab oladilar va dengizdagi tanani yaxshiroq ko‘rish mumkin shuingdek bu vertalyotlarda infra nurlar bilan aniqlash sistemasi bo‘lib bu vaziyatga oydinlik kiritishga yordam beradi. Ba’zi joylarga Fuqaro muhofazasi tomonidan meteorologik monitoringi joylashtirilgan, ularning tizimi suv toshqinini aniqlashga qaratilgan. Bundan tashqari fuqaro muhofazasi bo‘limining ifloslanishni aniqlaydigan suniy yo‘ldosh tizimi ham rivojlangan.
2Christe Pursiainen (ed.) assisted by Per Francke. Early Warning and Civil Protection. NORDREGIO 2008 (ing.tilidan tarj. 144 b.)
|
