O‘ZBEKISTON ZAMINI
4/2019
19
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. Алибеков л. «Mısl", М.:, 1988.
2. Гулямов Я. G. История орошения Хорезма с древнейших времен до наших дней. Т: Изд. АН.УССР, 1957.
S.88
3. Снисходительность. под редакцией Кауричевой.И.С. Изд. 4.Учебник, - Москва, в "Агропромиздате", 1989.
4. Shein Ye.V. Kurs fiziki pochv. UMO, -M.:Izd. MGU, 2005.
https://e-tarix.uz/shaxslar/hukumdorlar/389-hukmdorlar.html
https://cyberleninka.ru/article/n/ekologo-funktsionalnaya-rol-pochv-v-razvitii-tsivilizatsii/viewer
https://cyberleninka.ru/article/n/patologiya-pochv-i-ohrana-biosfery planety/
viewer
https://studref.com/373913/agropromyshlennost/vertisoli_
hududlarda olib borilgan. Xochparastlar va
Saloxiddin ibn Ayub boshchiligidagi saratsinlar
(Yevropa tarixchilarining yozishlariga ko‘ra,
barcha musulmonlarni saratsin, “mavr” deb
ataganlar. Salb yurishlari davrida, yaqin Sharqda
yevropaliklarga qarshi chiqqan arab yoki misrlik
shunday atalgan.(Internet ma’lumoti) bilan
janglar quyi Galileya pasttekisliklarida, iyul oyida
bo‘lib o‘tgan. Xochparastlarning qo‘shini og‘ir
harbiy kiyim va qurollarda, quyosh jizg‘inagida
kuyib qotib ketgan, yirik darzli tuproqlar
bilan qoplangan cho‘ldan harakat qilishga
majbur edi. Ularning atrofini, ot minib, yengil
qurollangan saratsinlar qurshab ola boshladi.
Tuproq yuzasidagi darzlar xochparastlarning
otlari uchun qopqon sifatida xizmat qildi, otlar
qoqilib ketar yoki darzlarga tiqilib qolar edi. Ot
ustidagi chavandozlar og‘ir bo‘lgani uchun bu
tabiiy “qopqonlardan” tez qutula olishning iloji
bo‘lmasdi. Ritsarlar saratsinlar uchun juda yengil
o‘lja bo‘lib qoldi. Jang nihoyasi belgilangan edi.
Ushbu tuproqlarning xususiyatlaridan xabardor
bo‘lgan Salohiddin boshchiligidagi saratsinlar
qo‘shini g‘olib bo‘ladi. Va bu janglarda tuproq
o‘zining noyob “harbiy – strategik” xususiyatlari
bilan katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Lekin, men
shunga aminmanki, bu janglarda eng inchliksevar
bo‘lgan tabiiy yaralma – bu tuproq [4].
Tuproqlar yuzasida yog‘ingarchiliklardan
so‘ng katta kichik yoriqlar, darzlar paydo
bo‘lishiga ko‘pchiligimiz ahamiyat berganmiz.
Ayniqsa il cho‘kmalarida hosil bo‘lgan darzlar
ba’zida juda sirli ko‘rinadi, ayniqsa qurigan
ko‘lmaklarning cho‘kmasi yuzasidagi darzlar
juda sirli ko‘rinadi. Lekin, shu o‘rinda ba’zi
qiziquvchan mushtariylarimizda shunday savol
tug‘iladi, bu darzlar o‘zaro qanday burchak ostida
birlashishadi?
Dunyo tanigan olimlar K.Xartge va uning
kasbdoshi Y.Baxmann shunday oddiy savol
ustida bosh qotirishdi. Ular turli materiallar ustida
hosil bo‘ladigan bunday darzlarning burchagini
o‘lchab chiqishdi [4].
Natija shunday bo‘ldiki, loyli tuproqlarda
hosil bo‘ladigan yirik darzlar bir biriga
90° li burchak ostida birlashganligini aniqladilar.
Bir - biriga perpendikulyar joylashgan darzalar
hamma materiallarda kuzatildi. Materiallarning
qurishi natijasida hosil bo‘ladigan bosim shunday
darzlarning hosil bo‘lishiga olib keladi. Mayda
darzlarda esa bunday hodisa kuzatilmaydi.
Perpendikulyar bo‘lmagan darzlarda boshqa
kuchlar usutnlik qilishini aniqlashdi. Cho‘kish
hodisasi ichki ishqalanish kuchlari ta’sirida
hosil bo‘lishi aniqlangan. Lekin ushbu
obyektlarning muzlash ta’sirida hosil bo‘ladigan
ichki ishqalanish burchagi kichikroq bo‘ladi.
Olimlarning fikricha darzlarning joylashishi
ketayotgan jarayon va kuchlarning xarakteriga
bog‘liq bo‘ladi [4].
Shunday hodisalarni tahlil qila turib,
tuproqlarning hali ochilmagan biz bilmagan, sir
asrorlari ko‘p ekanligiga amin bo‘ldim.
