O‘ZBEKISTON ZAMINI
4/2019
17
tekisliklarda yig‘ilib, loyqasi tinib va vaqtlar
o‘tishi bilan loyqa cho‘kib qolishi natijasida
hosil bo‘lgan tuproq deb ta’kidlaydilar. Taqir
tuproqlarning asosiy belgilari ularning profilini
o‘ziga xos tuzilishi bo‘lib, yuzasining qalinligi
2-5 sm bo‘lgan qattiq zich poligonal-yoriqli
qatqaloqdan iborat. Quruq holda u yirik kovakli,
juda mustahkam qovushmali va namlanganda
kuchli ko‘pchib, deyarli suvni o‘tkazmaydigan
bo‘lib qoladi [1].
Taqirlar ham cho‘l zonasining o‘ziga
xos tabiiy hosilalaridan biridir. Taqirlar o‘simlik
o‘smaydigan, yuzasi turli yo‘nalishdagi tartibsiz
yoriqlar bilan parchalangan berch qatqaloqli
suvsiz gil tekisliklardir.
Taqirlar Amudaryo,
Qashqadaryo, Zarafshon etaklaridagi, qumliklar
orasidagi qadimgi allyuval tekisliklarda, mayin
gilli pastliklarda, delyuviy bilan qoplangan
pastlik yerlarda katta maydonlarni egallab yotadi
[3].
Taqirlar – asosan
tabiiy pastliklarda hosil
bo‘lib, bunday joylarga bahorda qorning erishidan
hosil bo‘lgan, yomg‘irning loyqali suvlari kelib
to‘planadi. Suv bilan oqib kelgan o‘ta mayda loy
zarrachalari doimiy ravishda cho‘kmaga tushib,
tuproq yuzacidagi qalin loy qatlamini yana ham
qalinlashtira boradi. Yoki boshqacha aytganda,
taqirlar ikkita muhim xususiyatni o‘zida
mujassamlashtiradi. Birinchidan, u pastlikda
joylashgani uchun atrofdagi katta maydonlardagi
suvlar shu yerda to‘plana boshlaydi. Ikkinchidan,
taqirlar suv o‘tkazmaydigan qalin loy qatlami
bilan qoplangani uchun suvni qumga shimilib
ketishiga yo‘l qo‘ymaydi.
Qadimda cho‘ponlar
bunday yerlarning
o‘rtasidan chuqur qazib, o‘ziga xos hovuz hosil
qilishgan. Bu hovuzlardan yilqiboqarlar yuz
yillar davomida foydalanib kelishgan. Hovuzdagi
bahorda to‘plangan suv zahirasi to iyulgacha
yetgan, bu esa sahroda ko‘chib yurgan podalar
uchun chanqoqlarini qondirish imkoniyatini
bergan. Lekin, bu suv tezda qizib ketgani
yoki aynishi tufayli odamlar uchun iste’molga
yaroqsiz bo‘lgan. Hovuzga suv ichgani kelgan
hayvon podalari ularni loyqalatib, yana ko‘proq
ifloslantirgan. Shunga qaramay,
butun sahro
jonzotlari ushbu hovuzga qarab intilgan.
Uning qirg‘oqlarida kichkina sahro biotsenozi
vujudga kelib, hovuzda suv qolmagan vaqtda
ham o‘simliklar suvni namiqqan tuproqdan
o‘zlashtirgan [2].
Insoniyatning butun umri tuproq bilan
bog‘liq, tuproqsiz tabiat ham mavjud bo‘la olmas
edi. Shu bilan birga insoniyat o‘rtasida hosildor
yerlar uchun urushlar doimiy tarzda ro‘y berib
turgan.Tuproqning bunday qirg‘in barot janglarda
o‘ziga xos, hech kim sezmagan,
lekin bilvosita
aloqasi ham bo‘lgan.
Buyuk sohibqiron, Amir Temurning “loy
jangi”da qanday mag‘lub bo‘lgani, tarixdan
ma’lum, lekin shunday bo‘lsada, e’tiboringizga
bir qisqa parchani havola qilmoqchiman.
Tariximizdan ma’lumki, Amir Temur va
amir Husayn ibn Musallibaning Jeta Mo‘g‘uliston
xoni Ilyosxo‘jaga qarshi urushi, “Loy jangi”
nomi bilan ham mashhur bo‘lgan.
Amir Temur va amir Husayn mo‘g‘ullar
istilosiga qarshi bosh ko‘tarib, 3 yil davom etgan
janglardan so‘ng, nihoyat 1364-y. oxirida ularni
Movarounnahr hududidan quvib chiqarishga
muvaffaq bo‘lishadi. Biroq, 1364-yilning
bahorida Ilyosxo‘ja Movarounnahrga katta
qo‘shin bilan yurish qiladi. Shunda Amir Temur
va amir Husayn Toshkent bilan Chinoz oralig‘ida,
Chirchiq daryosi bo‘yida
unga qarshi lashkar
to‘playdi. Jang kuni to‘satdan shamol ko‘tarilib,
osmonni qora bulutlar qoplagan va misli
ko‘rilmagan darajada sel quyishni boshlagan.
Amir Temur qo‘shini jangga kirishgan. Oz
fursatda askarlarning kamon cho‘zmasi va
o‘qlarning pati ivib qolgan. Qo‘shin butunlay
shalabbo bo‘lgan. Markab (ot, tuya, miniladigan
hayvon)larning yurishga holi qolmagan, ular
tizzasigacha loyga botib qolgandi. Jang maydoni
loylanib, Amir Temur va amir Husayn qo‘shini
mushkul ahvolda qoladi, kiyim-kechak,
qurol-
yarog‘lar shu darajada namiqib ketadiki,
otliqning ham, piyodaning ham qimirlashga
majoli yetmaydi (shu bois bu jang tarixda Jangi
loy nomi bilan mashhur). Mo‘g‘ul askarlari
kapanak (namat chopon) va yomg‘irpo‘sh kiyib
panada jang boshlanishini kutib o‘tirgan. Sel
avjiga chiqqanda nogohon ular birvakayiga
yomg‘irpo‘sh va kapanaklarini yechib tashlab
Movarounnahr lashkariga qarshi jangga kirgan.
Muniddin Natanziy: “Aksiga olib bu yer
