O‘ZBEKISTON ZAMINI
4/2019
37
1-rasm.
Farg‘ona viloyati Furqat tumani Do‘stlik massivi
sug‘oriladigan tuproqlarining sho‘rlanish darajasini yillar
kesimida o‘zgarishi
sug‘oriladigan maydonlari o‘zgarishsiz qolgan,
ya’ni 1929,6 gektarni tashkil etgan. Jumladan,
hududning sho‘rlanmagan tuproqlari 364,9 gektar
maydonni qoplagan bo‘lib, jami sug‘oriladigan
maydonlarning 18,9% ini tashkil etdi. Hududning
kam sho‘rlangan tuproqlari 1094,2 gektar
maydonini ya’ni 56,7 % ni tashkil etadi. O‘rtacha
sho‘rlangan tuproqlar esa 447,0 gektarni qoplagan
bo‘lib, massiv sug‘oriladigan hududining 23,1%
ini tashkil eti (1-rasm).
Do‘stlik massivida sug‘oriladigan yerlardan
samarali foydalanish yo‘lga qo‘yilgan bo‘lib,
ularning meliorativ holatini o‘rtacha deb hisoblash
mumkin, ya’ni sho‘rlanish hududni to‘liq egallab
olmagan.
Olib borilgan tadqiqot dinamikasiga ko‘ra
hududda sho‘rlanish miqdorining ortishi global
iqlim o‘zgarishi bilan hamda yerni noto‘g‘ri
sug‘orish orqali tuproqlarning meliorativ holati
yomonlashib bormoqda.
Sug‘oriladigan maydonlarga berilayotgan
suv tarkibida ma’lum miqdorda tuzlar bo‘lib,
vaqt o‘tishi bilan ular tuproqning ustki qismida
yig‘iladi va buning natijasida hududda sho‘rlanish
jarayonlari vujudga keladi, buning natijasida har xil
darajada sho‘rlangan yer osti suvlarining kapillyar
naychalar orqali tuproqning ustki qatlamiga
ko‘tarilishi va bug‘lanishi natijasida ularning
tarkibidagi tuzlar o‘simlik ildizi tarqalgan qatlamda
yig‘iladi va tuproqlar holatini yomonlashtiradi.
Hudud tuproqlarida sho‘rlanishni vujudga
keltiruvchi yana bir sabablardan biri qurib qolgan
ko‘l va suv havzalaridagi tuzlar shamol ta’sirida
atrofdagi hududlarga tarqaladi va tuproqning
ustki qatlamini sho‘rlantiradi. Tuzga chidamli
o‘simliklarning vegetatsiya davri tugagach, uning
qoldiqlari (poyasi, bargi, ildizi) chirishi natijasida
ularning tarkibidagi tuz tuproqning ustki qatlamida
yig‘ilib qoladi va tuproq sho‘rlanishining omiliga
aylanadi.
Hozirgi
vaqtda
mamlakatimizda
sug‘orildigan yerlarda asosiy sabablardan
biri haroratning ortib borishi bu esa yer osti
suvlar sathining ko‘tarilishiga, tuproq va uning
qatlamlarida tuzlarning to‘planishi hamda
o‘simliklarga ta’siri namoyon bo‘lmoqda. Tuproqda
o‘simlik dunyosining kamayib borishi tuproqning
ustki qatlamining ochilishiga sabab bo‘lib, buning
natijasida quyosh nurlarining tik tushushiga olib
kelmoqda.
Sug‘orish tizimida sug‘oriladigan
suvlarning mineralizatsiya darajasi aniqlanmasdan
sug‘orilishi yoki kollekter zovurlardan chiqadigan
suvlar bilan sug‘orish natijasida ham tuproqlar
sho‘rlanishiga olib kelishi mumkin.
Yana bir sabablaridan biri hudud
tuproqlarida o‘g‘itlarni noto‘g‘ri qo‘llash natijasida
tuproqlarning kimyoviy xossalarining buzilishi,
yer osti suvlar sathining o‘zgarishi, biologik
xossalarining yomonlashishi natijasida ham
sho‘rlanish vujudga keladi.
Tuman
hududidagi
kollektor-zovur
tarmoqlari va vertikal skvajinalar asosiy qismining
ishdan chiqqanligi bois, grunt suvlarining sathi
yer yuzasiga yaqin joylashgan maydonlar hajmi
ortib bormoqda, sug‘orma dehqonchilikda bir
qator muammolarni keltirib chiqarmoqda, natijada
gidromorfizm jarayonlari kuchayib, tuproqda
tuz to‘planish va ikkilamchi sho‘rlanish holatlari
faollashib bormoqda.
Olingan ma’lumotlardan kelib chiqib
tuproqlardan oqilona foydalanish va ularni oldini
olish, qishloq xo‘jaligi ekinlarini to‘g‘ri tanlash,
yerga to‘g‘ri ishlov berish, sug‘orish tizimini
to‘g‘ri amlaga oshirish muhim ahamiyat kasb etadi
hamda sug‘oriladigan yerlardan foydalanishda
ilmiy yondashishni talab etadi.
Do‘stlik massivi hududining sug‘orildigan
tuproqlarini mexanik tarkibining o‘zgarish
dinamikasini yillar kesimida tahlil qiladigan
bo‘lsak, ushbu yillar oralig‘ida hudud tuproqlarining
mexanik tarkibi sezilarli darajada o‘zgargan.
Hudud sug‘oriladigan tuproqlari 2010-yilda
