Rasm. 2. Elektron o’t oldirish tizimini sxemasi. Variant A - umumiy o’t oldirish g’altagi ; Variant B - xar bir tsilindrga aloxida g’altak:
1 - tishli maxovik; 2 - porshen’; 3 - dvigatel tsilindi; 4 - yonish kamerasi; 5 - kiritish klapani; 6 - havo yo’li; 7 - drossel’ zaslonkasi; 8 - drossel zaslonkasi datchigi; 9 – induktsion g’altak; 9' - induktsion g’altakni xar bir svechasi; 10 - yuqori kuchlanishli tok taqsimlagich; 11 - yuqori kuchlanishli sim; 11' - elektr yuruvchi sim, induktsion g’altakdan impul’sli tok EBUga habar yetkazuvchi; 12 - svecha; 13 - chiqaruvchi klapan; 14 - sovitish suyuqligini temperaturasini datchigi; 15 - detonatsya datchigi; 16 - tirsakli valni aylanishni o’lchovchi datchik; 17 - elektron blok upravleniya (EBU); 18 - diagnostikalash signal-lampasi; 19 - diagnostikalash bo’limi; 20 - o’t oldirish kaliti; 21 - akkumulyator batareyasi.
Yonilg’ini sochish va o’t oldirishni boshqaradi tirsakli valning aylanishlar sonini sinxiron turdagi datchik boshqarishda, shuning uchun bu datchikni datchik sinxron deyiladi. Bazi bir manbalarda bu datchikni nomini - hisobni boshlash datchigi deyiladi. Dvigatelni boshqarish tizimiga datchikni boshqarish signali o’rnatilgan:
- yonilg’ini sochish momenti;
- yonilg’ini sochish miqdori;
- yondirish momenti (benzinli dvigatelda);
- taqsimlash valini burilish burchagi o’zgarganda ishlashini gaz taqsimlash fazasi tizimiga bog’lash;
- benzin parlarini ushlovchi tizimi adsorber klapani ishga tushishida.
Tirsakli valni aylanishlar sonini boshqarishda induktiv turdagisi ko’p tarqalgan. Bazi bir dvigatellarni boshqarishda sinxron turdagi datchik qo’llanilgan bo’lib, tuzilishi Xolla samaradorligidir.
Tirsakli valni aylanishlar sonini sxemasi
1-qotiruvchi kronshteyn, 2-magnitli serdechnik, 3-topshiriq diski (sinxron disk), 4-ulash joyi, 5-qistirma, 6- magnit, 7-qobiq, 8- sim o’rami.
4-rasm. Optik datchik
f-optik datchik; j va k –fotodiodlar; I-teshiklar; h-o’yiqcha; q-disk; I va m – signallar, EBB-elektron boshqaruv bloki.
Kognitiv o’quv maqsadlari Blum taksonomiyasi bo’yicha quyidagi darajalarga bo’linadi:
«Bilish» tasavvur qilish darajasi kognitiv sohaning eng quyi bosqichi bo’lib, u tasodifiy tushunchalar, dalillar va tamoyillarni eslash demakdir. Bu bosqichda shaxs o’zlashtirgan bilimlarini xotirada saqlashi va xotiralashi, ularni nomlashi va aytib berishi kerak.
«Tushunish» bosqichida o’zlashtirilgan bilimlar mazmuni va mohiyati oydinlashtiriladi va anglab yetiladi.
«Qo’llash» bosqichida o’zlashtirilgan nazariy bilimlar turli holat vaziyatlarda qo’llaniladi.
«Tahlil» bosqichi shaxsga o’zlashtirilgan bilimlarni tahlil qilish imkonini beradi.
«Baholash» darajasi eng yuqori bosqich hisoblanadi. Bu bosqich olingan bilimlar asosida ma’lum qadriyatlarga taalluqli holatlarin baholash, qaror qabul qilish, muammolarni hal qilish va baholash mezonlarini yaratish ko’nikmalarini o’zlashtirishni nazarda tutadi.
KUTILAYoTGAN NATIJALARNI BELGILASH
Darajalar
|
Tavsiya etiladigan fe’llar
|
Bilish
|
Aniqlash, nomlash, ta’riflash, yozish
|
Tushunish
|
Farqlash, tushuntirish, ifodalash, misol keltirish
|
Qo’llash
|
Ishlatish, tanlash, topish, tayyorlash, yechish, hisoblash
|
Tahlil
|
Taqqoslash, qarama-qarshi qo’yish, tahlil qilish
|
Sintez
|
Tasniflash, tuzish, qurish, yaratish, jamlash
|
Baholash
|
Qaror qilish, baholash, tanqid qilish, fikr bildirish
|
SHuni ta’kidlash lozimki, har bir daraja o’zidan oldingi darajadagi bilimlarni o’zlashtirishni taqozo etadi.
9-mavzu. O’t oldirish shamlari. (2 soat)
Ma’ruza mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi
Vaqti – 2 soat
|
Talabalar soni: 45-50 nafar
|
1.1. Ma’ruza mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi.
O’quv mashg’ulotining shakli
|
Kirish, vizual ma’ruza
|
Ma’ruza
mashg’ulotining
rejasi
|
1. SHamlarning dvigatelda ishlash sharoitlari. O’t oldirish shamlarining tuzilishi va uning o’ziga xos tomonlari. O’t oldirish shamlarining issiqlik tavsifnomasi.
2. CHo’g’lanish soni. SHamlarning belgilanishi. IYoDlariga o’t oldirish shamlarini tanlash.
3.O’t oldirish tizimlarida radio xalaqitlarni bostirish. Ekspluatatsiyada o’t oldirish tizimlarini diagnostika qilish.
4.O’t oldirish tizimlaridagi nosozliklar. Kondensatorlar.
5. Ekspluatatsiyada o’t oldirish asboblariga xizmat ko’rsatish va ularni rostlash.
|
O’quv mashg’ulotining maqsadi: “O’t oldirish shamlari” to’g’risida bilimlarni hamda to’liq tasavvurni shakllantirish.
|
Pedagogik vazifalar:
- SHamlarning dvi-gatelda ishlash sharo-itlarini tanishtirish;
-O’t oldirish shamlari-ning tuzilishini tushuntirish;
-O’t oldirish shamlari issiqlik tavsifnoma-sini o’rgatish.
- CHo’g’lanish soni. SHamlarning belgi-lanishi. IYoDlariga o’t oldirish shamlarini tanlashni o’ziga xos tomonlarini o’rganadi
|
O’quv faoliyatining natijalari:
Talaba:
- SHamlarning dvigatelda ishlash sharoitlarini izohlaydi;
-O’t oldirish shamlarining tuzilishi va uning o’ziga xos tomonlarini ta’rif beradi;
- O’t oldirish shamlarining issiqlik tavsifnomasini o’ziga xos tomonlarini tavsiflaydi;
- CHo’g’lanish soni. SHamlarning belgilanishi. IYoDlariga o’t oldirish shamlarini tanlashni ta’rif beradi;
- O’t oldirish tizimlarida radio xalaqitlarni bostirish. Ekspluatatsiyada o’t oldirish tizimlarini diagnostika qilishni ta’rif beradi ;
- ilmiy bilishning asosiy usullarini sanab beradi va izohlaydi;
- Ekspluatatsiyada o’t oldirish asboblariga xizmat ko’rsatish va ularni rostlashni tushuntirib beradi ;
|
O’qitish uslubi va texnikasi
|
Vizual ma’ruza, blish-so’rov, bayon qilish, klaster, “ha-yo’q” texnikasi.
|
O’qitish vositalari
|
Ma’ruzalar matni, proektor, tarqatma materiallar, grafik organayzerlar.
|
O’qitish shakli
|
Jamoa, guruh va juftlikda ishlash.
|
O’qitish shart-sharoiti
|
Proektor, komp’yuter bilan jihozlangan auditoriya.
|
Ma’ruza mashg’ulotining texnologik kartasi (9-mashg’ulot)
Bosqichlar, vaqti
|
Faoliyat mazmuni
|
O’qituvchi
|
Talaba
|
1-bosqich. Kirish
(10 min.)
|
1.1. Mavzu, uning maqsadi, o’quv mashg’ulotidan kutilayotgan natijalar ma’lum qilinadi.
|
1.1. Eshitadi, yozib oladi.
|
2-bosqich.
Asosiy
(60 min.)
|
2.1. Talabalar e’tiborini jalb etish va bilim darajalarini aniqlash uchun tezkor savol-javob o’tkazadi: - O’t oldirish shamlarining tuzilishi va uning o’ziga xos tomonlari. O’t oldirish shamlarining issiqlik tavsifnomasini bilasizmi ? CHo’g’lanish soni. SHamlarning belgilanishi. IYoDlariga o’t oldirish shamlarini tanlashni bilasizmi ?
2.2. O’qituvchi vizual materiallardan foydalangan holda ma’ruzani bayon etishda davom etadi. SHamlarning dvigatelda ishlash sharoitlari. O’t oldirish shamlarining tuzilishi va uning o’ziga xos tomonlari. O’t oldirish shamlarining issiqlik tavsifnomasini tushuntiradi.
2.3. CHo’g’lanish soni. SHamlarning belgilanishi. IYoDlariga o’t oldirish shamlarini tanlashni tushuntiradi.
2.4. O’t oldirish tizimlarida radio xalaqitlarni bostirish.
2.5. O’t oldirish tizimlarida radio xalaqitlarni bostirish.
2.6. O’t oldirish tizimlaridagi nosozliklar. Kondensatorlar. Ekspluatatsiyada o’t oldirish asboblariga xizmat ko’rsatish va ularni rostlash ni tushuntirib beradi.
|
2.1. Eshitadi. Navbat bilan savollarga javob beradi.
O’ylaydi, javob beradi. Javob beradi va to’g’ri javobni eshitadi.
2.2. Berilgan ma’-lumotlarning maz-munini muhokama qiladi. Savollar berib, asosiy joy-larini yozib oladi.
2.3. Eslab qoladi, yozadi. Har bir savolga javob berishga harakat qiladi. Ta’rifni yozib oladi, misollar keltiradi.
2.4. Eslab qoladi, yozadi. Har bir savolga javob berishga harakat qiladi.
|
3-bosqich.
Yakuniy
(10 min.)
|
3.1. Mavzuga yakun yasaydi va talabalar e’tiborini asosiy masalalarga qaratadi. Faol ishtirok etgan talabalarni rag’batlantiradi. Mustaqil ish uchun vazifa: “O’t oldirish shamlari”ni BBB usullardan foydalanib vazifa qilib beradi.
|
3.1. Eshitadi, aniq-lashtiradi.
3.2. Topshiriqni yozib oladi.
|
Ilova
O’t oldirish shamlari
O’t oldirish shamlari karbyuratorli dvigatellarning tsilindrlaridagi yonilg’i aralashmasini o’t oldirish uchun xizmat qiladi. O’t oldirish sham elektrodlari orasida davriy ravishda hosil bo’ladigan uchqunli razryad hisobiga amalga oshiriladi. Uchqundan o’t oldirish svechalari yuqori kuchlanish tokini uchqun chiqaradigan razryad tokiga aylantirib beradi. Dvigatelning yonish kamerasiga o’rnatilgan o’t oldirish shamlari qiymati katta bo’lgan elektr, issiqlik va mexanik yuklamalar ta’siri ostida ishlaydi. Benzin tarkibida agressiv metallar (qo’rg’oshin va marganets) bo’lgan detonatsiyani pasaytiruvchi qo’shimchalar qo’shilishi shamlarning ishlash muddatini qisqartiradi.
Markaziy elektrod materiali korroziya va erroziyaga chidamli, issiqlikka bardoshli, yuqori issiqlik o’tkazuvchanlik xususiyatiga ega bo’lishi kerak. Markaziy elektrodlar yuqoridagi talablarga javob beruvchi xrom-titanli (13X25T) yoki xrom-nikelli (X20N80) po’latdan tayyorlanadi. Yon elektrodlar nikel’-margantsli qotishmalardan masalan: NMts-5 tayyorlanib, korpusga kontaktli payvandlash usuli bilan maxkamlangan. Markaziy va yon elektrodlar orasidagi tirqish 0,6-0,9mm ni tashkil qiladi, elektron o’t oldirish tizimidagi tirqish 1,0-1,2mm gacha kattalashtirilishi mumkin.
O’t oldirish shamlarining eng og’ir sharoitda ishlaydigan qismi izolyator bo’lib, uni materialining xususiyatlari shamning sifatini va tavsifnomasini belgalaydi. Izolyator tarkibi asosan alyuminiy oksidi Al2O3 dan tashkil topgan keramik materiallardan tayyorlanadi. Bunday materiallar qatoriga uralit, borkorund va boshqalar kiradi.
1-rasm. Uchqundan o’t oldirish svechasi:
S-tayanch yuzasi: 1 - qo’shuvchi gayka(shteker); 2 - sopol izolyator; 3 - kontakt yuza; 4 - izolyator; 5 - korpus; b - tsement zamazka tok o’tkazuvchi (yoki rezistiv); 7 - zichlash xalqasi; 8 - issiqlik o’tkazuvchi shayba; 9 - markaziy elektrod; 10 - konusni issiqlik izolyatori; 11 - svechani ishchi kamerasi; 12 - yon elektrod massa ; h - issiqlik zazori; L - eng chekka uzunliklar; I - rez’ba qismini uzunligi (tsokol’); d - rez’bani tashqi diametri.
O’t oldirish shamlari quydagicha belgilanidi:
- birinchi harf korpusdagi rez’ba o’lchamini va turini bildiradi:
A-M14 * 1,25; M-M18*1,5:
- keyingi bitta yoki ikkita raqam cho’g’lanish sonini bildiradi;
- keyingi harf korpusning rez’bali qismining uzunligini ko’rsatadi:
N-11mm; D-19mm; harf bo’lmasa - 12mm
- izolyatorning issiqlik korpusdan tashqariga chiqib turishi V harfi bilan ko’rsatiladi;
- izolyator bilan markaziy elektrod orasida termotsement bilan zichlashtirilgan bo’lsa T harfi qo’yiladi, zichlashtirish boshqa usulda amalga oshirilgan bo’lsa belgilanmaydi.
Masalan: A17DV - korpusdagi rez’basi - M14*1,25, chug’lanish soni - 17, korpus rez’bali qismining uzunligi - 19 mm, izolyatorning issiqlik konusi korpusdan tashqariga chiqib turuvchi o’t oldirish shami.
M8T - korpusdagi rez’basi - M18*1,5, chug’lanish soni - 8 , korpus rez’bali qismining uzunligi - 12 mm, bilan markaziy elektrod orasida termotsement yordamida zichlashtirilgan o’t oldirish shami.
“Aqliy hujum” metodidan foydalanilganda ta’lim oluvchilarning barchasini jalb etish imkoniyati bo’ladi, shu jumladan ta’lim oluvchilarda muloqot qilish va munozara olib borish madaniyati shakllanadi. Ta’lim oluvchilar o’z fikrini faqat og’zaki emas, balki yozma ravishda bayon etish mahorati, mantiqiy va tizimli fikr yuritish ko’nikmasi rivojlanadi. Bildirilgan fikrlar baholanmasligi ta’lim oluvchilarda turli g’oyalar shakllanishiga olib keladi. Bu metod ta’lim oluvchilarda ijodiy tafakkurni rivojlantirish uchun xizmat qiladi.
“Aqliy hujum” metodi ta’lim beruvchi tomonidan qo’yilgan maqsadga qarab amalga oshiriladi:
1. Ta’lim oluvchilarning boshlang’ich bilimlarini aniqlash maqsad qilib qo’yilganda, bu metod darsning mavzuga kirish qismida amalga oshiriladi.
2. Mavzuni takrorlash yoki bir mavzuni keyingi mavzu bilan bog’lash maqsad qilib qo’yilganda –yangi mavzuga o’tish qismida amalga oshiriladi.
3. O’tilgan mavzuni mustahkamlash maqsad qilib qo’yilganda-mavzudan so’ng, darsning mustahkamlash qismida amalga oshiriladi.
“Aqliy hujum” metodini qo’llashdagi asosiy qoidalar:
Bildirilgan fikr-g’oyalar muhokama qilinmaydi va baholanmaydi.
2.Bildirilgan har qanday fikr-g’oyalar, ular hatto to’g’ri bo’lmasa ham inobatga olinadi.
3.Har bir ta’lim oluvchi qatnashishi shart.
“Aqliy hujum” metodining bosqichlari quyidagilardan iborat:
1.Ta’lim oluvchilarga savol tashlanadi va ularga shu savol bo’yicha o’z javoblarini (fikr, g’oya va mulohaza) bildirishlarini so’raladi;
2.Ta’lim oluvchilar savol bo’yicha o’z fikr-mulohazalarini bildirishadi;
3.Ta’lim oluvchilarning fikr-g’oyalari (magnitafonga, videotasmaga, rangli qog’ozlarga yoki doskaga) to’planadi;
4.Fikr-g’oyalar ma’lum belgilar bo’yicha guruhlanadi;
Yuqorida qo’yilgan savolga aniq va to’g’ri javob tanlab olinadi.
10-mavzu. Nazorat-o’lchov asboblari. (2soat)
Ma’ruza mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi
Vaqti – 2 soat
|
Talabalar soni: 45-50 nafar
|
1.1. Ma’ruza mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi.
O’quv mashg’ulotining shakli
|
Kirish, vizual ma’ruza
|
Ma’ruza
Mashg’ulotining
rejasi
|
1. Nazorat-o’lchov asboblarining vazifasi va ishlash printsipiga ko’ra bo’linishi. Asboblarga bo’lgan talablar va ularning ish sharoitlari. Temparaturaning o’lchash asboblari: elektr-issiqlik impul’sli, magnitoelektr (logometrik).
2. Bosimni nazorat qiluvchi asboblar: mexanik, elektr-issiqlik impul’sli, magnitoelektr (logometrik). Dvigatelning moylash tizimidagi bosim, sovutish tizimidagi temperatura va boshqa parametrlarning avariya qiymati haqida darak beruvchi asboblar.
3.Yonilgi sathini o’lchovchi asboblar.
4.Akkumulyatorning zaryad rejimini nazorat qiluvchi asboblar. Spidometr, taxometr, taxospidometrlar, taxograflarni tuzilishi.
|
O’quv mashg’ulotining maqsadi: “Nazorat-o’lchov asboblari” to’g’risida bilimlarni hamda to’liq tasavvurni shakllantirish.
|
Pedagogik vazifalar:
-Nazorat-o’lchov asboblarining vazifasi va ishlash printsipiga ko’ra bo’linishini tanishtirish;
- Asboblarga bo’lgan talablar va ularning ish sharoitlarini tushuntirish;
- Bosimni nazorat qiluvchi asboblarni o’rgatish.
- Yonilgi sathini o’lchovchi asboblarni o’rganadi
|
O’quv faoliyatining natijalari: Talaba:
- Nazorat-o’lchov asboblarining vazifasi va ishlash printsipiga ko’ra bo’linishini izohlaydi;
- Asboblarga bo’lgan talablar va ularning ish sharoitlari. Temparaturaning o’lchash asboblariga ta’rif beradi;
- Bosimni nazorat qiluvchi asboblarni va boshqa parametrlarning avariya qiymati haqida darak beruvchi asboblarni tavsiflaydi;
- Yonilgi sathini o’lchovchi asboblar: elektromagnit, magnitoelektrni ta’rif beradi;
- Akkumulyatorning zaryad rejimini nazorat qiluvchi asboblar. Avtomobilning harakat tezligi, dvigatel tirsakli valining aylanish chastotasini nazorat qiluvchi asboblar: spidometr, taxometr, taxospidometrlar. Taxograflarga ta’rif beradi ;
- ilmiy bilishning asosiy usullarini sanab beradi va izohlaydi;
|
O’qitish uslubi va texnikasi
|
Vizual ma’ruza, blish-so’rov, bayon qilish, klaster, “ha-yo’q” texnikasi.
|
O’qitish vositalari
|
Ma’ruzalar matni, proektor, tarqatma materiallar, grafik organayzerlar.
|
O’qitish shakli
|
Jamoa, guruh va juftlikda ishlash.
|
O’qitish shart-sharoiti
|
Proektor, komp’yuter bilan jihozlangan auditoriya.
|
Ma’ruza mashg’ulotining texnologik kartasi (10-mashg’ulot)
Bosqichlar, vaqti
|
Faoliyat mazmuni
|
O’qituvchi
|
Talaba
|
1-bosqich. Kirish
(10 min.)
|
1.1. Mavzu, uning maqsadi, o’quv mashg’ulotidan kutilayotgan natijalar ma’lum qilinadi.
|
1.1. Eshitadi, yozib oladi.
|
2-bosqich.
Asosiy
(60 min.)
|
2.1. Talabalar e’tiborini jalb etish va bilim darajalarini aniqlash uchun tezkor savol-javob o’tkazadi: - Nazorat-o’lchov asboblarining vazifasi va ishlash printsipiga ko’ra bo’linishini bilasizmi ? Asboblarga bo’lgan talablar va ularning ish sharoitlarini bilasizmi ? Temparaturaning o’lchash asboblarini bilasizmi ? - Bosimni nazorat qiluvchi asboblar ko’rganmisiz ?
2.2. O’qituvchi vizual materiallardan foydalangan holda ma’ruzani bayon etishda davom etadi. Nazorat-o’lchov asboblarining vazifasi va ishlash printsipiga ko’ra bo’linishini tushuntiradi.
2.3. Asboblarga bo’lgan talablar va ularning ish sharoitlarini tushuntiradi.
2.4. Temparaturaning o’lchash asboblarini tushuntiradi.
2.5. Bosimni nazorat qiluvchi asboblarni tushuntirib beradi.
2.6. Yonilg’i sathini o’lchovchi asboblar: elektromagnit, magnitoelektr asboblarni tushuntirib beradi.
2.7.Akkumulyatorning zaryad rejimini nazorat qiluvchi asboblar. Avtomobilning harakat tezligi, dvigatel tirsakli valining aylanish chastotasini nazorat qiluvchi asboblar: spidometr, taxometr, taxospidometrlar. Taxograflarni tushuntirib beradi.
|
2.1. Eshitadi. Navbat bilan savollarga javob beradi.
O’ylaydi, javob beradi. Javob beradi va to’g’ri javobni eshitadi.
2.2. Berilgan ma’-lumotlarning maz-munini muhokama qiladi. Savollar berib, asosiy joy-larini yozib oladi.
2.3. Eslab qoladi, yozadi. Har bir savolga javob berishga harakat qiladi. Ta’rifni yozib oladi, misollar keltiradi.
2.4. Eslab qoladi, yozadi. Har bir savolga javob berishga harakat qiladi.
|
3-bosqich.
Yakuniy
(10 min.)
|
3.1. Mavzuga yakun yasaydi va talabalar e’tiborini asosiy masalalarga qaratadi. Faol ishtirok etgan talabalarni rag’batlantiradi. Mustaqil ish uchun vazifa: “Nazorat-o’lchov asboblari”ni BBB usullardan foydalanib vazifa qilib beradi.
|
3.1. Eshitadi, aniq-lashtiradi.
3.2. Topshiriqni yozib oladi.
|
Ilova
Nazorat-o’lchov asboblari
Nazorat-o’lchov asboblar (NO’A) xaydovchiga avtomobilning agregatlari, alohida tizmlarining holati va me’yorida ishlayotganligi haqida habar berib turish uchun xizmat qiladi.
Haydovchiga ma’lumot uzatish usuli bo’yicha nazorat-o’lchov asboblari ko’rsatuvchi va darak beruvchi guruxlarga bo’linadi.
Ko’rsatuvchi asboblarning shkalasi va ko’rsatgich mili holatiga ko’ra o’lchayotgan kattalikning qiymati aniqlanadi. Bu asboblar nazorat qilayotgan parametrining aniq qiymatini o’lchash va avtomobilning butun bir tizimi yoki alohida agregatning holati haqida to’liq tassavurga ega bo’lish imkoniyatini beradi. Lekin, haydovchi bu ma’lumotni olish uchun bir daqiqa bo’lsa ham diqqatini yo’ldan asbobga olish kerak va bu harakat havfsizligini ta’minlashdan salbiy ta’sir qilish mumkin.
Darakchi asboblari nazorat qilinayotgan ko’rsatkichning faqat bitta, odatda avariya qiymatidan ta’sirlanadi va haydovchiga bu to’g’risida yorug’lik yoki tovush yordamida xabir beradi. Darakchi asboblarining afzalligi shundan iboratki, ularni doimo kuzatib borish zarurati yo’q va haydovchining diqqati avtomobilning boshqarish jarayonidan kamroq chalg’iydi. Kamchiligi asboblardan haydovchiga kelayotgan ma’lumot avtomobilning ma’lum tizimining ishi me’yoridan chiqib bo’lganda yoki chiqish xolatida uzatiladi. O’rnatilgan barcha NO’A elektr toki yoki mexanik kuch ta’sirida ishlaydi.
Nazorat qilinishi zarur bo’lgan muxit yokijoy (temperatura, bosim, tezlik va hokazo ) datchik, kuzatiladigan joyga, odatda haydovchi kabinasidagi asboblar paneliga ko’rsatkich joylashtiriladi. (1-sxema)
5
Назорат
қилинаётган муҳит ёки жой
1
2
3
4
Datchik nazorat qilinayotgan muhit yoki joydagi o’zgarishni sezuvchi element 1 va bu o’zgarishni elektr tokiga aylantiruvchi o’zgartirgich 2 dan iborat bo’ladi.
Ko’rsatkich datchikdan kelayotgan signalni sezuvchi element 3 elektr toki ko’rinishdagi signalni zarur mexanik xarakatga aylantiruvchi o’zgartirgich 4 va o’lchanayotgan parametr birligidan darajalangan shkala 5 dan iborat.
Avtomobilga o’rnatilgan NO’Aning ishlash sharoiti ancha og’ir bo’lganligi uchun, ular Davlat standartlarining quydagi talablariga javob berishi kerak.
- 50 Gts chastotada, dvigatelga o’rnatilgan asboblar 10d, boshqa agregatlarga o’rnatilganlarda esa 5d vibratsiya yuklamasiga chidashi kerak.
- dvigatelga o’rnatilgan asboblar 15d gacha, boshqa agregatlarga o’rnatilgan 10d zarba yuklanmasiga chidashi kerak,
- atrof - muxit temperatursa -450 S dan +800 gacha bo’lgan chegaraviy me’yorida ishlashi kerak.
- Tok manbaining qiymati 12 V li tizimlar uchun 10-16 V doirasida, 24 V li tizimlar uchun 22-30 V doirasida va atmosfera bosimi 86-106 kPa (650-800mm, simob ustuni) doirasida o’zgarganda, NO’A ning o’lchash hatoligi ortmasligi kerak.
Ishlash jarayonida asboblarga suv, moy, yonilg’i, loy tushishi, ular chang bilan qoplanishi mumkin. SHuning uchun asboblarning ustki qismi bu narsalar ta’siriga chidamli, ichki qismi tashqi muhitdan yaxshilanib zichlangan bo’lishi kerak.
Bundan tashqari NO’Alari bevosita transport vositalarida qo’llanishining o’ziga xos tomonlaridan yuzaga keladigan kuydagi talablar ham mavjud:
- avtomobil NO’A fazoga, radio-teleko’rsatuvlarga zarar ko’rsatuvchi xalaqitlar tarqatmasligi kerak.
- ko’rsatuvchi asboblardan ma’lumot olish, ya’ni uni o’qish haydovchi uchun qulay bo’lib, uning diqqatini ortiqcha jalb qilmasligi kerak;
- darak beruvchi chiroqlar yongan vaqtda, haydovchi diqqatini darhol jalb qiladigan joyga o’rnatilgan bo’lishi kerak;
- NO’A tannarxi arzon va ularga xizmat ko’rsatish qulay bo’lishi kerak;
- ko’rsatuvchi asboblarni haydovchining nazar doyrasiga joylashtirishda, muhandislik psixologiyasi va asboblar panelini estetik jihozlash talablari hisobga olinishi kerak;
NO’A salon peshtoqchasiga joylashtirilgan. TICO avtomobilining peshtochkasi 1-rasmda ko’rsatilgan.
1-rasm. TICO avtomobli peshtochkasini umumiy ko’rinishi:
1-akkumulyatorning zaryadlanish signali lampasi; 2-moy bosimini signal lampasi; 3-to’xtatib turish tormozi va tormoz suyuqligini sathining signal lampasi; 4-burilish ko’rsatgichi va falokat signal lampasi; 5-uzoqni yoritish farasi signali lampasi; 6-xavfsizlik tasmasi signali lampasi; 7-yonilg’i miqdori ko’rsatgichi; 8-mo’ljallangan masofani o’lchagich (odametr); 9-o’tilgan masofa hisobchisining tugmasi; 10-o’tilgan masofa hisoblagichi; 11-spidometr; 12-sovitish suyuqlikligining harorat ko’rsatgichi;
“B- B -B” metodi
Bilaman, bilmayman, bilishni hohlayman bilib oldik metodi mashg’ulot jarayonida matnni tushunishni kuzatishdagi grafik tashkilotchisi hisoblanadi.
Ushbu metod yangi o’tiladigan mavzu bo’yicha ta’lim oluvchilarning birlamchi bilimlarini aniqlash maqsadida quyidagi chizma chiziladi:
Bilaman
|
Bilimayman
|
Bilishni hohlayman
|
“B- B- B” metodi ushbu yuqorida o’uchta so’zning bosh harflaridan olingan. Ushbu metodda ta’lim oluvchilar ta’lim beruvchi tomonidan berilgan vazifani yakka tartibda yoki jutlikda jadvalni tuldiradi. Ya’ni taxminan biz nimani bilamiz ustunida ro’yxat tuzish fikrlarni toifalar bo’yicha guruhlash. Bilishni xohlayman ustuni uchun savollar olish va savollarni o’ylab belgilar qo’yish. Biz nimani bildik ustuniga asosiy fikrlarni yozish.
11-mavzu. Yordamchi jihozlar. (2 soat)
Ma’ruza mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi
Vaqti – 2 soat
|
Talabalar soni: 45-50 nafar
|
1.1. Ma’ruza mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi.
O’quv mashg’ulotining shakli
|
Kirish, vizual ma’ruza
|
Ma’ruza mashg’ulotining rejasi
|
1. O’lchov-nazorat asboblarining rivojlanish istiqbollari.
2. Tovushli darakchilarni tuzilishi va ishlash printsipi.
3. Yuritma elektrodvigatellari.
4. Oyna tozalagichlarni ishlashi va tuzilishi.
|
O’quv mashg’ulotining maqsadi: “Yordamchi jihozlar” to’g’risida bilimlarni hamda to’liq tasavvurni shakllantirish.
|
Pedagogik vazifalar:
- O’lchov-nazorat asboblarining rivoj-lanish istiqbollarini bilan tanishtirish;
- Tovushli darakchilarni tuzilishi va ishlash printsipini tushuntirish;
- Yuritma elektro-dvigatellarini ishlashini o’rgatish.
- Oyna tozalagichlarni ishlashi va tuzilishini o’rganadi
|
O’quv faoliyatining natijalari:
Talaba:
- O’lchov-nazorat asboblarining rivojlanish istiqbollarini izohlaydi;
- Tovushli darakchilarni tuzilishi va ishlash printsipiga ta’rif beradi;
- Yuritma elektrodvigatellarini tavsiflaydi;
- Oyna tozalagichlarni ishlashi va tuzilishiga ta’rif beradi ;
- ilmiy bilishning asosiy usullarini sanab beradi va izohlaydi;
|
O’qitish uslubi va texnikasi
|
Vizual ma’ruza, blish-so’rov, bayon qilish, klaster, “ha-yo’q” texnikasi.
|
O’qitish vositalari
|
Ma’ruzalar matni, proektor, tarqatma materiallar, grafik organayzerlar.
|
O’qitish shakli
|
Jamoa, guruh va juftlikda ishlash.
|
O’qitish shart-sharoiti
|
Proektor, komp’yuter bilan jihozlangan auditoriya.
|
Ma’ruza mashg’ulotining texnologik kartasi (11-mashg’ulot)
Bosqichlar, vaqti
|
Faoliyat mazmuni
|
O’qituvchi
|
Talaba
|
1-bosqich. Kirish
(10 min.)
|
1.1. Mavzu, uning maqsadi, o’quv mashg’ulotidan kutilayotgan natijalar ma’lum qilinadi.
|
1.1. Eshitadi, yozib oladi.
|
2-bosqich.
Asosiy
(60 min.)
|
2.1. Talabalar e’tiborini jalb etish va bilim darajalarini aniqlash uchun tezkor savol-javob o’tkazadi: - Nazorat-o’lchov asboblarining rivojlanishini bilasizmi ? Tovushli darakchi-larni tuzilishi va ishlash printsipiga ta’rif bilasizmi ? Yuritma elektrodvigatellarini bilasizmi ? Oyna tozalagichlarni ishlashi va tuzilishiga bilasizmi ?
2.2. O’qituvchi vizual materiallardan foydalangan holda ma’ruzani bayon etishda davom etadi. Nazorat-o’lchov asboblarining rivoj-lanishini tushuntiradi.
2.3. Tovushli darakchilarni tuzilishi va ishlash printsipini tushuntiradi.
2.4. Yuritma elektrodvigatellarini tushuntiradi.
2.5. Oyna tozalagichlarni ishlashi va tuzilishini tushuntirib beradi.
|
2.1. Eshitadi. Navbat bilan savollarga javob beradi.
O’ylaydi, javob beradi. Javob beradi va to’g’ri javobni eshitadi.
2.2. Berilgan ma’-lumotlarning maz-munini muhokama qiladi. Savollar berib, asosiy joy-larini yozib oladi.
2.3. Eslab qoladi, yozadi. Har bir savolga javob berishga harakat qiladi. Ta’rifni yozib oladi, misollar keltiradi.
2.4. Eslab qoladi, yozadi. Har bir savolga javob berishga harakat qiladi.
|
3-bosqich.
Yakuniy
(10 min.)
|
3.1. Mavzuga yakun yasaydi va talabalar e’tiborini asosiy masalalarga qaratadi. Faol ishtirok etgan talabalarni rag’batlantiradi. Mustaqil ish uchun vazifa: “Yordamchi jihozlar”ni BBB usullardan foydalanib vazifa qilib beradi.
|
3.1. Eshitadi, aniq-lashtiradi.
3.2. Topshiriqni yozib oladi.
|
Ilova
Yordamchi jihozlar.
Zamonaviy avtomobillarda (NO’A) har xil qo’shimcha nazorat va diagnostika tizimlar (bortdagi nazorat sistemasi, doimiy o’rnatilgan datchiklar sistemasi, marshurut komp’yuterlari, Navigatsiya sistemasi va hokozo) bilan birga axborot-dtagnostikasistemasini tashkil qiladi.
Bortli nazorat sistemasi (BNS) avtomobilning agregat va sistemalaridagi bir qator parametrlar haqida xabar berib, ularga texnik xtzmat ko’rsatish zarurliga haqida haydovchini ogoxlantiradi. BNS yordamida ishlatiladigan suyuqliklar sathini, tormoz ustquyumalar holatini, yoritish tizimidagi lampalar sozligini, fil’trlar holatini avtomatik ravishda nazorat qilish mumkin.
Diagnostikaga ketadigan vaqt va mehnat hajmini kamaytirish maqsadida avtomobillar doimiy o’rnatilgan datchiklar sitemasi bilan jihozlanmoqda. Datchiklardan kelgan simlar shtekkrli bo’linma orqali diagnostika asboblariga ulanadi. Bu juda qisqa vaqt ichida avtomobilning texnik holatini aniqlash imkonini beradi. Masalan: SRFNNER-11 DEU avtomobillari uchun.
Elektromagnitaviy tovush signallari shovqinli va tonal tovush signallariga bo’linadi. SHovqinli signallardan o’rtacha yuk ko’tara oladigan avtomobillarda va traktor foydalaniladi. Tonal signallarga (fanfara tovushi) karnay o’rnatiladi. Odatda, ular ikkitadan o’rnatiladi: biri past, ikkinchisi yuqori tonal karnaylar (avtobus va boshqa transport vositalarida foydalaniladi).
S56-G shovqinli signal (1-rasm) korpus 1 qopqoq 2 sterjen 3 rezonator diski 4 membrana 5 yakor’ 6 kontakt 7 kontakt prujinasi 8 chulg’am 11 o’zak 12 sterjen’ prujinasi 13 kondensator 15 dan tuzilgan.
1-rasm. S56-G shovqinli signali:
1-korpus; 2-qopqoq; 3-sterjen’; 4-rezonatorli disk; 5-membrana; 6-yakor’; 7-kontaktlar; 8-kontakt prujinasi; 9-rostlash vintining prujinasi; 10-rostlash vinti; 11-chulg’am; 12-o’zak; 13-sterjen’ prujinasi; 14-ressora osmasi; 15-kondensator.
Rezonator diski va membrana legirlangan po’latdan yasalgan. Signal chulg’ami diametri 0,59 mm li simdan yasalgan bo’lib. 142 ta o’rami bor. Uchqunlanishning kamaytirish uchun sig’imi 0,14-0,17 mkF li kondensator yoki rezistor kontaktlarga parallel qilib quyiladi. Tovush yaxshi chiqishi uchun korpus rezina qistarmalar orqali ressora osmasiga ulangan. qopqoqga radial darchalar qilingan bo’lib, tovush to’lqinlari ular orqali tarqaladi.
Daraklagichning yana bir turi tovushli daraklagichdir. Ilashmalar dastak bilan tutashtirilgan tok o’zak va chulg’amdan iborat elektr magnit uyg’otadi. Yakor tortiladi va u bilan biriktirilgan membrana to’g’rilanib, yakor va gaykani dastlabki holatga qaytaradi. Ilashmalar tutashadi va barcha jarayon qaytadan takrorlanadi Menbrananing tebranishi havo tebranishini hosil qilib, tovush paydo bo’ladi. 2-rasm.
2-rasm. Tovush daraklagichning tuzilishi.
1-asos, 2-o’zak, 3-chulg’am, 4-dastak, 5-yakor, 6-membrana, 7-disk, 8-gayka, 9-ilashma, 10-kodensator.
Yuritma elektrodvigatellari
Avtomobillarning elektroyuritmalarida faqat o’zgarmas tok elektro-dvigatellari ishlatilib, ularning elektromagnit va doimiy magnitlardan uyg’otiladigan turlari mavjud.
3-rasm. Elektromagnitli uyg’otish tizimidagi elektrodvigatel:
a). Ko’ndalang kesim; b). Elektr sxemasi;
1-yakor, 2-qopqoq. 3-murvat, 4- traversa, 5-va 14-plastinasimon prujinalar, 6-qistirma, 7-metallkeramik podshipnik, 8- kollektor, 9-cho’tka, 10-prujina. 11- korpus, 12- stator qutublari, 13- uyg’otish cho’lg’ami, 15-yakor vali, 16-almashlab ulagich, 17 va 18- uyg’otish chulg’ami g’altaklari.
“Muammoli vaziyat” metodi
“Muammoli vaziyat” metodi - ta’lim oluvchilarda muammoli vaziyatlarning sabab va oqibatlarini tahlil qilish hamda ularning yechimini topish bo’yicha ko’nikmalarini shakllantirishga qaratilgan metoddir.
“Muammoli vaziyat” metodi uchun tanlangan muammoning murakkabligi ta’lim oluvchilarning bilim darajalariga mos kelishi kerak. Ular qo’yilgan muammoning yechimini topishga qodir bo’lishlari kerak, aks holda yechimni topa olmagach, ta’lim oluvchilarning qiziqishlari so’nishiga, o’zlariga bo’lgan ishonchlarining yo’qolishiga olib keladi. «Muammoli vaziyat» metodi qo’llanilganda ta’lim oluvchilar mustaqil fikr yuritishni, muammoning sabab va oqibatlarini tahlil qilishni, uning yechimini topishni o’rganadilar.
12-mavzu. Yoritish tizimi. (2 soat)
Ma’ruza mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi
Vaqti – 2 soat
|
Talabalar soni: 45-50 nafar
|
1.1. Ma’ruza mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi.
O’quv mashg’ulotining shakli
|
Kirish, vizual ma’ruza
|
Ma’ruza mashg’ulotining rejasi
|
1.Yo’lni yoritishning mavjud tizimlari, ularning texnik tavsifnomasi.
2. Bosh yoritish faralarini tuzilishining o’ziga xos tomonlari.
3. Gomofokal va ellipssimon faralar.
4. Tumanga qarshi faralar va projektorlar
|
O’quv mashg’ulotining maqsadi: “Yoritish tizimi” to’g’risida bilimlarni hamda to’liq tasavvurni shakllantirish.
|
Pedagogik vazifalar:
- Yo’lni yoritishning mavjud tizimlari, ularning texnik tav-sifnomasini tanish-tirish;
- Bosh yoritish faralarini tuzili-shini tushuntirish;
- Gomofokal va ellipssimon faralarni o’rgatish.
- Tumanga qarshi faralar va projek-torlarni o’rganadi
|
O’quv faoliyatining natijalari:
Talaba:
- Yo’lni yoritishning mavjud tizimlari, ularning texnik tavsifnomasini izohlaydi;
- Bosh yoritish faralarini tuzilishining o’ziga xos tomonlariga ta’rif beradi;
- Gomofokal va ellipssimon faralarni tavsiflaydi;
- Tumanga qarshi faralar va projektorlarga ta’rif beradi ;
- ilmiy bilishning asosiy usullarini sanab beradi va izohlaydi;
|
O’qitish uslubi va texnikasi
|
Vizual ma’ruza, blish-so’rov, bayon qilish, klaster, “ha-yo’q” texnikasi.
|
O’qitish vositalari
|
Ma’ruzalar matni, proektor, tarqatma materiallar, grafik organayzerlar.
|
O’qitish shakli
|
Jamoa, guruh va juftlikda ishlash.
|
O’qitish shart-sharoiti
|
Proektor, komp’yuter bilan jihozlangan auditoriya.
|
Ma’ruza mashg’ulotining texnologik kartasi (12-mashg’ulot)
Bosqichlar, vaqti
|
Faoliyat mazmuni
|
O’qituvchi
|
Talaba
|
1-bosqich. Kirish
(10 min.)
|
1.1. Mavzu, uning maqsadi, o’quv mashg’ulotidan kutilayotgan natijalar ma’lum qilinadi.
|
1.1. Eshitadi, yozib oladi.
|
2-bosqich.
Asosiy
(60 min.)
|
2.1. Talabalar e’tiborini jalb etish va bilim darajalarini aniqlash uchun tezkor savol-javob o’tkazadi: - Yo’lni yoritishning tizimlarini bilasizmi ? Bosh yoritish faralarini tuzilishining bilasizmi ? Gomofokal va ellipssimon faralarni bilasizmi ? Tumanga qarshi faralar va projektorlarga ko’rganmisizmi ?
2.2. O’qituvchi vizual materiallardan foydalangan holda ma’ruzani bayon etishda davom etadi. Nazorat-o’lchov asboblarining rivoj-lanishini tushuntiradi.
2.3. Tovushli darakchilarni tuzilishi va ishlash printsipini tushuntiradi.
2.4. Temparaturaning o’lchash asboblarini tushuntiradi.
2.5. Yuritma elektrodvigatellarini tushuntirib beradi.
2.6. Oyna tozalagichlarni ishlashi va tuzilishi asboblarni tushuntirib beradi.
|
2.1. Eshitadi. Navbat bilan savollarga javob beradi.
O’ylaydi, javob beradi va to’g’ri javobni eshitadi.
2.2. Berilgan ma’-lumotlarning maz-munini muhokama qiladi. Savollar berib, asosiy joy-larini yozib oladi.
2.3. Eslab qoladi, yozadi. Har bir savolga javob berishga harakat qiladi. Ta’rifni yozib oladi, misollar keltiradi.
2.4. Eslab qoladi, yozadi. Har bir savolga javob berishga harakat qiladi.
|
3-bosqich.
Yakuniy
(10 min.)
|
3.1. Mavzuga yakun yasaydi va talabalar e’tiborini asosiy masalalarga qaratadi. Faol ishtirok etgan talabalarni rag’batlantiradi. Mustaqil ish uchun vazifa: “Yoritish tizimi”ni BBB usullardan foydalanib vazifa qilib beradi.
|
3.1. Eshitadi, aniq-lashtiradi.
3.2. Topshiriqni yozib oladi.
|
Ilova
Yoritish tizimi.
Avtomobilning yoritish tizimi asboblari yo’lni, salon ichini, davlat raqamini, asboblar jamlamasi va boshqalarni yoritish bilan birgalikda, boshqa harakat qatnashchilariga avtomobilning gabarit o’lchamlari va haydovchi bajarishni nazarda tutgan holatlar haqida (avtomobilni burish, to’xtatish va boshqalar) darak berish uchun xizmat qiladi.
Zamonaviy avtomobil faralarini loyihalashda, avtomobilning aerodinamik xususiyatini yaxshilashga ham katta ahamiyat berilmoqda.
Avtomobil faralari yo’lni yaxshi yoritish bilan bir vaqtda boshqa harakat ishtirokchilarini ko’zini qamashtirmasligi lozim, shu sababdan avtomobil faralari uzoq va yaqin masofani yoritishga mo’ljallangan ikki rejimda ishlaydi.
1-чизма. Яқинни ёритиш фараси ёқилганида йўл қопламасини ёритилганлиги
а)-симметрик ёритилганлик
б)-ассиметрик ёритилганлик.
Faralarning optik tizimida yorug’lik nurlarini yo’naltirishi bo’yicha Yevropa va Amerika yorug’likni taqsimlash tizimlariga bo’linadi. Bu tizimlardagi yaqinni yoritish faralari assimmetrik bo’lib, yo’lning o’ng tarafini yaxshi yoritadi va yaqinlashayotgan transport vositasi haydovchisini ko’zini qamashtirishdan saqlaydi, 1-chizma.
Yorug’likni taqsimlashni asimetrik yevropa tizimli faralarida, chiroqning yoritish cho’lg’ami 2 ostiga joylashtirilgan himoyalagich (ekran) va qisman shisha yordamida yorug’lik dastasini qayta taqsimlanishi hisobiga, assimetrik, dastaning o’ng tarafi 15 yuqoriga ko’tarilgan, yorug’lik-qorong’ilik chegarasi hosil qilinadi, 2-chizma.
2-chizma. Fara tizimida yorug’lik nurlarini yo’naltirish bo’yicha yevropacha taqsimlash tizimi
a) yaqinni yoritish, b) yaqinni yoritishdagi yorug’lik dog’i; v)uzoqni yoritish, g) lampa ekrani.
1-uzoqni yoritish cho’lg’ami; 2-yaqinni yoritish cho’lg’ami; 3-himoyalagich.
Yorug’lik taqsimlashni assimetrik yevropa va amerika tizimli faralarida uzoqni yoritish cho’lg’ami 1 (2-chizma) fokusga joylashtirilganligi sababli, optik o’qga parallel bo’lgan yorug’lik nurining dastasi hosil bo’ladi, (2-chizma, v).
Yorug’lik taqsimlashning amerika tizimida yaqinni yoritish cho’lg’ami 2, uzoqni yoritish cho’lg’ami 1 ga nisbatan yuqoriroqga va fokusga nisbatan chaproqga, optik o’qga parallel qilib joylashtirilgan, 3-chizma.
3-chizma. Yorug’likni taqsimlanishini amerika tizimi
A)-yaqinni yoritish, b)-yaqinni yoritishdagi yorug’lik dog’i, v) – uzoqni yoritish.
1-uzoqni yoritish cho’lg’ami; 2-yaqinni yoritish cho’lg’ami;
“Sinkveyn” metodi
“Sinkveyn” metodi- axborotlarni qisqacha bayon qilish, murakkab g’oyalarni, sezgilarni, tasavvurlarni bir necha so’zlar vositasida bayon qilish imkoniyati borasidagi muhim malakadir. Bu boy tushunchalar zahirasi asosidagi o’ylangan refleksiyani talab qiladi. Sinkveyn bu she’r bo’lib, u biror voqea munosabati bilan yoziladigan yoki reflektsiya qilinadigan qisqa ifodalarda axborot va materiallarning sintezlanishini talab etadi.
Sinkveyn so’zi frantsuzcha so’z bo’lib, besh degan tarjimani beradi. Demak, sinkveyn besh qatordan iborat qofiyaga tushmagan she’rdir.
Sinkveynni yozib chiqish qoidasi quyidagicha:
1. Birinchi qatorda bir so’z bilan mavzu yoziladi (odatda ot turkumiga oid so’z bilan).
2. Ikkinchi qatorda mavzu ikki so’z bilan tavsif qilinadi (sifat turkumiga, oid ikki so’z bilan).
3. Uchinchi qatorda ushbu mavzu bo’yicha xatti-harakatlar uch so’z bilan tavsif etiladi.
4. To’rtinchi qatorda temaga aloqadorlikni ko’rsatuvchi 4 so’zdan iborat gap (ibora) yoziladi.
5. Beshinchi qatorda birinchi so’zning sinonimi yoziladi.
13-mavzu. Yorug’lik darakchilari tizimi (2 soat).
Ma’ruza mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi
Vaqti – 2 soat
|
Talabalar soni: 45-50 nafar
|
1.1. Ma’ruza mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi.
O’quv mashg’ulotining shakli
|
Kirish, vizual ma’ruza
|
Ma’ruza mashg’ulotining rejasi
|
1.Yorug’lik-darak berish asboblarining turlari va ularning me’yoriy tavsifnomalari.
2. Gabarit chiroqlari. Tormozlanish va burilish darakchilari.
3. Yorug’lik-darakchi asboblarining tuzilishi.
4.Avtomobil lampalari. Galogen lampalarning tuzilishi va ishlashning o’ziga xos tomonlari.
5.Ekspluatatsiyada faralarni rostlash. Avtomobillarda yorug’lik fonarlarni joylashtirish qoidasi.
|
O’quv mashg’ulotining maqsadi: “Yorug’lik darakchilari tizimi” to’g’risida bilimlarni hamda to’liq tasavvurni shakllantirish.
|
Pedagogik vazifalar:
- Yorug’lik-darak berish asboblari-ning turlari bilan tanishtirish;
- Gabarit chiroqlari-ni o’ziga xos tomon-larini tushuntirish;
- Tormozlanish va burilish darakchi-larini o’rgatish.
- Avtomobil lampa-larini o’rganadi
|
O’quv faoliyatining natijalari:
Talaba:
- Yorug’lik-darak berish asboblarining turlarini izohlaydi;
- Gabarit chiroqlari. Tormozlanish va burilish darakchilariga ta’rif beradi;
- Yorug’lik-darakchi asboblarining tavsiflaydi;
- Avtomobil lampalariga ta’rif beradi ;
- ilmiy bilishning asosiy usullarini sanab beradi va izohlaydi;
- Ekspluatatsiyada faralarni rostlashni bilib oladi
|
O’qitish uslubi va texnikasi
|
Vizual ma’ruza, blish-so’rov, bayon qilish, klaster, “ha-yo’q” texnikasi.
|
O’qitish vositalari
|
Ma’ruzalar matni, proektor, tarqatma materiallar, grafik organayzerlar.
|
O’qitish shakli
|
Jamoa, guruh va juftlikda ishlash.
|
O’qitish shart-sharoiti
|
Proektor, komp’yuter bilan jihozlangan auditoriya.
|
Ma’ruza mashg’ulotining texnologik kartasi (13-mashg’ulot)
Bosqichlar, vaqti
|
Faoliyat mazmuni
|
O’qituvchi
|
Talaba
|
1-bosqich. Kirish
(10 min.)
|
1.1. Mavzu, uning maqsadi, o’quv mashg’ulotidan kutilayotgan natijalar ma’lum qilinadi.
|
1.1. Eshitadi, yozib oladi.
|
2-bosqich.
Asosiy
(60 min.)
|
2.1. Talabalar e’tiborini jalb etish va bilim darajalarini aniqlash uchun tezkor savol-javob o’tkazadi: - Yorug’lik-darak berish asboblarining turlarini bilasizmi ? Gabarit chiroqlari. Tormozlanish va burilish darakchilarini bilasizmi ? Yorug’lik-darakchi asboblarining bilasizmi ?
2.2. O’qituvchi vizual materiallardan foydalangan holda ma’ruzani bayon etishda davom etadi. Yorug’lik-darak berish asboblarining turlarini tushuntiradi.
2.3. Gabarit chiroqlari tuzilishi va ishlash printsipini tushuntiradi.
2.4. Tormozlanish va burilish darakchilarini asboblarini tushuntiradi.
2.5. Yorug’lik-darakchi asboblarini tushuntirib beradi.
2.6. Avtomobil lampalarini tushuntirib beradi 2.7. Galogen lampalarning tuzilishi va ishlash-ning o’ziga xos tomonlarini tushuntiradi.
2.8.Ekspluatatsiyada faralarni rostlash asboblarni tushuntirib beradi.
|
2.1. Eshitadi. Navbat bilan savollarga javob beradi.
O’ylaydi, javob beradi. Javob beradi va to’g’ri javobni eshitadi.
2.2. Berilgan ma’-lumotlarning maz-munini muhokama qiladi. Savollar berib, asosiy joy-larini yozib oladi.
2.3. Eslab qoladi, yozadi. Har bir savolga javob berishga harakat qiladi. Ta’rifni yozib oladi, misollar keltiradi.
2.4. Eslab qoladi, yozadi. Har bir savolga javob berishga harakat qiladi.
|
3-bosqich.
Yakuniy
(10 min.)
|
3.1. Mavzuga yakun yasaydi va talabalar e’tiborini asosiy masalalarga qaratadi. Faol ishtirok etgan talabalarni rag’batlantiradi. Mustaqil ish uchun vazifa: “Yorug’lik darakchilari tizimi”ni BBB usullardan foydalanib vazifa qilib beradi.
|
3.1. Eshitadi, aniq-lashtiradi.
3.2. Topshiriqni yozib oladi.
|
Ilova
Yorug’lik darakchilari tizimi.
Harakat xavfsizligini ta’minlash maqsadida yo’l harakati ishtirokchilariga avtomobilning harakat o’zgarishni ya’ni tezlikni kamaytirish - tormozlash, burilish, quvib o’tish, to’xtash va avtomobilning o’lchamlari haqida ma’lumot beradi. Yorug’lik - xabarchi asboblariga quyidagilar kiradi:
- oldi va orqa gabarit chiroqlari;
- oldi, orqa va yondagi burilish yonish lampalari;
- yorug’lik qaytargichlar;
- tormozlanish chiroqlari (stop signal);
- avariya chiroqlari;
Simlarni ulash, tekshirishda nazorat-tekshirish asbobi - (tester) dan foydalanilsa ishlar to’g’ri ishonchli bo’lib, ishdan chiqish holatini oldini oladi. Ishni chala bajarmang bu ehtiyotlik shartidir.
Avtomobilni tormozlash natijasida to’siqdan to’htatilishi yoki tezlikni sekinlashtirish haqida xabarni uning orqasidagi to’xtash-ogohlantirish (stop-signal) lampasi bilan bildiriladi. Tormoz pedali bosilganda tarmoqqa ulangan to’htash-ogohlantirish tarmoqlari ishga tushib, uning lampasini bir zumda yoqadi. Buning uchun to’htash-ogohlantirish lampaning elektr zanjiriga o’z-o’zidan ulanuvchi ulagich qo’shilib (1-rasm), unda lampa zanjiri ajratilgan holda bo’ladi. Tormoz bosilganda suyuqlik yoki havo (tormoz tarmog’ining turiga qarab) diafragmasini o’ngga o’rnatilgan plastina bilan birga ko’taradi, plastina esa ilashmalarni tutashtiradi va lampa yonadi. Prujina diafragmani plastina bilian birga dastlabki holatga qaytaradi. Tartib (nomer) belgisini yorituvchi chiroq barcha avtomobillarda mustaqil ahamiyatga ega bo’lib, yoritish asboblarining birrtasi qo’shilganda yonadi.
1-rasm. Tormozlashdagi to’xtatish-daraklash (stop-signal) tuzilmasining ulagichi.
A). Gidravlik yuritmali tormozlashda; B) Havo yuritmali tormozlashda; 1-diafragma, 2-plastinkalar, 3-ilashmalar, 4-prujinalar.
Avtomobil faralarining chiroqlari ikkita cho’lg’amli - yaqinni va uzoqni yorituvchi bo’ladi. CHiroqlarning metall asosi (tsokoli) har xil bo’lib, cho’g’lanish cho’lg’amlarini yorug’lik qaytargichining fokusida joylashishini ta’minlaydi, 3-rasm.
3-rasm. Fara chiroqlari.
a) va b) 2 FD-42 metall asosli (tsokalli) amerika tizimi uchun, v) simmetrik yevropa tizimi uchun; g) assimetrik R4St-41 metall asosli, yevropa tizimi uchun, galogen chiroqlar: d) N1; ye) N2; j) N3; z) N4. SHtiftli chiroqlar: i) ikki kontaktli, ikki cho’lg’amli; k) bir kontaktli, bir cho’lg’amli; l) barmoqsimon; m) safitli.
1-shisha idish (kolba), 2-uzoqni yoritish cho’lg’ami; 3-yaqinni yoritish cho’lg’ami; 4-himoyalagich (ekran); 5-fokuslovchi flanets; 6-metall asos (tsokol’); 7-elektr sim ulagich.
“BALIQ SKLETI” metodi
Baliq skleti metodi-bir qancha muammolarni yoritish va hal qilishga urinib ko’rish imkonini beruvchi, muammoni qo’yish va muamolardan kelib chiqadigan muammolarni aniqlashga qaratilgan.
Tizimli fikrlash, tuzilmaga keltirish, tahlil qilish ko’nikmalarini rivojlantiradi
CHizmani tuzish qoidasi bilan tanishadilar. Alohida kichik guruhlarda yuqori “suyagida” kichik muammoni ifodalaydi, pastda esa, ushbu kichik muammolar mavjudligini tasdiqlovchi dalillar yoziladi
Kichik guruhlarga birlashadilar, taqqoslaydilar, o’zlarining chizmlarini to’ldiradilar. Umumiy chizmaga keltiradilar.
Ish natijalarining taqdimoti. Yozuvlar qisqa, mazmun va dalillarni ifodalovchi kalit so’zlar va iboralardan iborat bo’lishi kerak. Dalillar mavxum fikrlash to’g’risida emas, balki aniq mexanizm to’g’risida gapirishga imkon beradi. 4) Ish (izlanish) yakka tartibda yoki kichik guruhlarda o’tkazilishi mumkin. Muammolarning o’zaro aloqasi, ularning umumiy. xususiyatini namoyon etuvchi to’ldirilgan yexemaning taqdimoti muhim bosqich hisoblanadi.
14-mavzu. Avtomobilning elektron boshqarish tizimlari (2 soat).
Ma’ruza mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi
Vaqti – 2 soat
|
Talabalar soni: 45-50 nafar
|
1.1. Ma’ruza mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi.
O’quv mashg’ulotining shakli
|
Kirish, vizual ma’ruza
|
Ma’ruza mashg’ulotining rejasi
| 1. Benzinli purkab beruvchi ta’minlash tizimi
2. Atomobil dvigatelni elektron boshqarish tizimi.
3. Yonilg’i uzatish va o’t oldirishni boshqarish.
4. Majburiy salt ishlash ekonomayzerini elektron boshqarish
|
O’quv mashg’ulotining maqsadi: “Avtomobilning elektron boshqarish tizimlari” to’g’risida bilimlarni hamda to’liq tasavvurni shakllantirish.
|
Pedagogik vazifalar:
- Benzinli purkab beruvchi ta’minlash tizimi bilan tanishtirish;
- Atomobil dviga-telni elektron boshqarish tizimini o’ziga xos tomon-larini tushuntirish;
- Yonilg’i uzatish va o’t oldirishni bosh-qarishni o’rgatish.
- Majburiy salt ishlash ekonomay-zerini elektron boshqarishni o’rganadi
|
O’quv faoliyatining natijalari:
Talaba:
- Benzinli purkab beruvchi ta’minlash tizimini izohlaydi;
- Atomobil dvigatelni elektron boshqarish tizimiga ta’rif beradi;
- Yonilg’i uzatish va o’t oldirishni boshqarish tavsiflaydi;
- Majburiy salt ishlash ekonomayzerini elektron boshqarishga ta’rif beradi ;
- ilmiy bilishning asosiy usullarini sanab beradi va izohlaydi;
|
O’qitish uslubi va texnikasi
|
Vizual ma’ruza, blish-so’rov, bayon qilish, klaster, “ha-yo’q” texnikasi.
|
O’qitish vositalari
|
Ma’ruzalar matni, proektor, tarqatma materiallar, grafik organayzerlar.
|
O’qitish shakli
|
Jamoa, guruh va juftlikda ishlash.
|
O’qitish shart-sharoiti
|
Proektor, komp’yuter bilan jihozlangan auditoriya.
|
Ma’ruza mashg’ulotining texnologik kartasi (14-mashg’ulot)
Bosqichlar, vaqti
|
Faoliyat mazmuni
|
O’qituvchi
|
Talaba
|
1-bosqich. Kirish
(10 min.)
|
1.1. Mavzu, uning maqsadi, o’quv mashg’ulotidan kutilayotgan natijalar ma’lum qilinadi.
|
1.1. Eshitadi, yozib oladi.
|
2-bosqich.
Asosiy
(60 min.)
| 2.1. Talabalar e’tiborini jalb etish va bilim darajalarini aniqlash uchun tezkor savol-javob o’tkazadi: Benzinli purkab beruvchi ta’minlash tizimi bilasizmi ? Atomobil dvigatelni elektron boshqarish ko’rganmisiz ? Yonilg’i uzatish va o’t oldirishni boshqarish bilasizmi ?
2.2. O’qituvchi vizual materiallardan foydalangan holda ma’ruzani bayon etishda davom etadi. Benzinli purkab beruvchi ta’minlash tizimini tushuntiradi.
2.3. Atomobil dvigatelni elektron boshqarishni tuzilishi va ishlash printsipini tushuntiradi.
2.4. Yonilg’i uzatish va o’t oldirishni boshqarish ni tushuntiradi.
2.5. Majburiy salt ishlash ekonomayzerini elektron boshqarishni tushuntirib beradi.
|
2.1. Eshitadi. Navbat bilan savollarga javob beradi.
O’ylaydi, javob beradi. Javob beradi va to’g’ri javobni eshitadi.
2.2. Berilgan ma’-lumotlarning maz-munini muhokama qiladi. Savollar berib, asosiy joy-larini yozib oladi.
2.3. Eslab qoladi, yozadi. Har bir savolga javob berishga harakat qiladi. Ta’rifni yozib oladi, misollar keltiradi.
2.4. Eslab qoladi, yozadi. Har bir savolga javob berishga harakat qiladi.
|
3-bosqich.
Yakuniy
(10 min.)
|
3.1. Mavzuga yakun yasaydi va talabalar e’tiborini asosiy masalalarga qaratadi. Faol ishtirok etgan talabalarni rag’batlantiradi. Mustaqil ish uchun vazifa: “Avtomobilning elektron boshqarish tizimlari”ga klaster usullardan foydalanib vazifa qilib beradi.
|
3.1. Eshitadi, aniq-lashtiradi.
3.2. Topshiriqni yozib oladi.
|
Ilova
Avtomobilning elektron boshqarish tizimlari
Avtomobil dvigatellari tsilindrlariga benzinni bevosita purkash amaliy jihatdan ham qo’llanilmoqda. Bunga asosiy sabab farsunkaning ishlash sharoitini yomonligi, uni yonish kamerasiga joylashtirish qiyinligi hamda purkash bosimini balanndligidir (3,5-10,0 Mpa).
Markaziy purkash tizimi ham shunga o’xshash rasmga ega bo’lib barcha tsilindrlarga benzin yuboruvchi bitta forsunkaga ega bo’ladi. Forsunka kiritish quvur yo’lining kirish qismiga o’rnatiladi, 1- rasm.
1-rasm. Taqsimlangan purkash tizimi.
1-yonilg’i baki; 2-elektr nasos; 3-moyni tozalash filtri; 4-elektronli boshqarish bloki; 5-elektromagnitli forsunka; 6-haydash magistrali; 7-reduktsion klapan; 8-kiritish quvuri yo’li; 9-drossel zaslonkasi vaziyati datchigi; 10-havo sarfi ulagichi; 11- - zond; 12-harorat datchigi; 13-o’t oldirish taqsimlagichi; 14-qo’shimcha havo rostlagichi; 15-akkumulyator; 16-o’t oldirish qulfi.
Me’yorlash aniqligi va tsilindrlarga yonilg’i yuborishni bir xilda bo’lishi, ko’p jihatdan forsunkaning sifatiga bog’liq. Elektromagnit forsunkalarning printsipial chizmasi 2-rasmda ko’rsatilgan.
2-rasm. Elektromagnit forsunka
1-to’zitgich; 2-klapan; 4-prujina; 5-elektromagnit; 6-filtr; 7-elektr kontakt.
Bu esa aralashma tarkibini tsilindrlar bo’yicha, karbyuratsiyalash, yoki markaziy purkashga qaraganda bir xilligini sezilarli ravishda yaxshilashni ta’minlaydi.
3-rasm. Elektr benzin nasosi
1-benzinning kirishi; 2-saqlagich klapan; 3-nasos; 4-yakor; 5-teskari klapan; 6-benzinning chiqishi.
4-rasm. Nasosning ishlash tsikli (davri).
A-benzinni so’rish; b-haydash;
1-benzinning kirishi; 2-nasos rotori; 3-roliklar; 4-roliklarning tayanch yuzasi; 5-benzinning chiqishi.
“Muammoli vaziyat” metodi
“Muammoli vaziyat” metodi - ta’lim oluvchilarda muammoli vaziyatlarning sabab va oqibatlarini tahlil qilish hamda ularning yechimini topish bo’yicha ko’nikmalarini shakllantirishga qaratilgan metoddir.
“Muammoli vaziyat” metodi uchun tanlangan muammoning murakkabligi ta’lim oluvchilarning bilim darajalariga mos kelishi kerak. Ular qo’yilgan muammoning yechimini topishga qodir bo’lishlari kerak, aks holda yechimni topa olmagach, ta’lim oluvchilarning qiziqishlari so’nishiga, o’zlariga bo’lgan ishonchlarining yo’qolishiga olib keladi. «Muammoli vaziyat» metodi qo’llanilganda ta’lim oluvchilar mustaqil fikr yuritishni, muammoning sabab va oqibatlarini tahlil qilishni, uning yechimini topishni o’rganadilar.
15-mavzu. Avtomobilning avtomatik boshqarish tizimlari (2 soat).
Ma’ruza mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi
Vaqti – 2 soat
|
Talabalar soni: 45-50 nafar
|
1.1. Ma’ruza mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi.
O’quv mashg’ulotining shakli
|
Kirish, vizual ma’ruza
|
Ma’ruza mashg’ulotining rejasi
| 1. Dvigatelni boshqarish. Avtomatik uzatmalar qutisi, rul boshqarmasi, tormolash tizimi hamda boshqa agregat va asboblarni elektron boshqarish tizimlari.
2. Avtomobilni boshqarish tizimini yaxshilashda avtomobilga o’rnatilgan EHM dan foydalanish.
3. Bortdagi diagnostika va nazorat tizimi. Marshrut komp’yuterlari.
|
O’quv mashg’ulotining maqsadi: “Avtomobilning avtomatik boshqarish tizimlari” to’g’risida bilimlarni hamda to’liq tasavvurni shakllantirish.
|
Pedagogik vazifalar:
- Dvigatelni boshqa-rish tizimi bilan tanishtirish;
- Avtomobilni boshqarish tizimini yaxshilashda avtomo-bilga o’rnatilgan EHM dan foyda-lanishni o’ziga xos tomonlarini tushuntirish;
- Bortdagi diagnos-tika va nazorat tizimi. Marshrut komp’yuterlarini o’rgatish.
|
O’quv faoliyatining natijalari:
Talaba:
- Dvigatelni boshqarish. Avtomatik uzatmalar qutisi, rul boshqarmasi, tormolash tizimi hamda boshqa agregat va asboblarni elektron boshqarish tizimlarini izohlaydi;
- Avtomobilni boshqarish tizimini yaxshilashda avtomobilga o’rnatilgan EHM dan foydalanish tizimiga ta’rif beradi;
- Bortdagi diagnostika va nazorat tizimi. Marshrut komp’yuterlarini tavsiflaydi;
- ilmiy bilishning asosiy usullarini sanab beradi va izohlaydi;
|
O’qitish uslubi va texnikasi
|
Vizual ma’ruza, blish-so’rov, bayon qilish, klaster, “ha-yo’q” texnikasi.
|
O’qitish vositalari
|
Ma’ruzalar matni, proektor, tarqatma materiallar, grafik organayzerlar.
|
O’qitish shakli
|
Jamoa, guruh va juftlikda ishlash.
|
O’qitish shart-sharoiti
|
Proektor, komp’yuter bilan jihozlangan auditoriya.
|
Ma’ruza mashg’ulotining texnologik kartasi (15-mashg’ulot)
Bosqichlar, vaqti
|
Faoliyat mazmuni
|
O’qituvchi
|
Talaba
|
1-bosqich. Kirish
(10 min.)
|
1.1. Mavzu, uning maqsadi, o’quv mashg’ulotidan kutilayotgan natijalar ma’lum qilinadi.
|
1.1. Eshitadi, yozib oladi.
|
2-bosqich.
Asosiy
(60 min.)
| 2.1. Talabalar e’tiborini jalb etish va bilim darajalarini aniqlash uchun tezkor savol-javob o’tkazadi: Dvigatelni boshqarish tizimi bilasizmi ? Avtomatik uzatmalar qutisi ko’rganmisiz ? Bortdagi diagnostika bilasizmi ? 2.2. O’qituvchi vizual materiallardan foydalangan holda ma’ruzani bayon etishda davom etadi. Dvigatelni boshqarish tushuntiradi. . 2.3.Avtomatik uzatmalar qutisi, rul boshqarmasi, tormolash tizimi hamda boshqa agregat va asboblarni elektron boshqarish tizimlari tushuntiradi.
2.4. Avtomobilni boshqarish tizimini yaxshi-lashda avtomobilga o’rnatilgan EHM dan foyda-lanish tushuntiradi.
2.5. Bortdagi diagnostika va nazorat tizimi. tushuntiradi.
2.5.Marshrut komp’yuterlari boshqarishni tushuntirib beradi.
|
2.1. Eshitadi. Navbat bilan savollarga javob beradi.
O’ylaydi, javob beradi. Javob beradi va to’g’ri javobni eshitadi.
2.2. Berilgan ma’-lumotlarning maz-munini muhokama qiladi. Savollar berib, asosiy joy-larini yozib oladi.
2.3. Eslab qoladi, yozadi. Har bir savolga javob berishga harakat qiladi. Ta’rifni yozib oladi, misollar keltiradi.
2.4. Eslab qoladi, yozadi. Har bir savolga javob berishga harakat qiladi.
|
3-bosqich.
Yakuniy
(10 min.)
|
3.1. Mavzuga yakun yasaydi va talabalar e’tiborini asosiy masalalarga qaratadi. Faol ishtirok etgan talabalarni rag’batlantiradi. Mustaqil ish uchun vazifa: “Avtomobilning avtomatik boshqarish tizimlari”ga klaster usullardan foydalanib vazifa qilib beradi.
|
3.1. Eshitadi, aniq-lashtiradi.
3.2. Topshiriqni yozib oladi.
|
Ilova
Avtomobilning avtomatik boshqarish tizimlari.
Dvigatelni boshqarish
Ishga tushirish rejimi.
O’t oldirish kaliti qisqa buralganida (dvigatelning ishga tushmagan holati) elektron boshqaruv bloki (EBB) yonilg’i nasosini 2 daqiqaga ulaydi va yonilg’i nasosi tizimda kerakli bosim hosil qiladi.
EBB dvigatel sovitish suyuqligi harorati va drossel zaslonkasi holatini aniqlovchi datchiklarning daraklari (signallari) bo’yicha dvigatelni yurgazib yuborish uchun kerakli bo’lgan havoning miqdorini yonilg’iga nisbatini o’lchab beradi.
EBB ishga tushirish rejimida yonilg’i forsunkalarni ishga tushirish yoki uzish klapanlarini vaqt oralig’ini o’zgartirish natijasida uzatilayotgan yonilg’i miqdorini boshqaradi va nazorat qiladi. O’z navbatida yonilg’i forsunkalarning juda qisqa vaqt mobaynida tez-tez o’zgarib turishini ta’minlaydi.
EBB yordamida dvigatelni boshqarish ikki xil: «Ochiq kontur» va «Berk kontur» rejimlarida olib borilishi mumkin.
|
