1. Asosiy fondlarning iqtisodiy mohiyati va ahamiyati, tarkibi va tuzilishi
Mamlakatning qudrati, iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishi, jamiyat a’zolarining
moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini to’laroq qondirish shu mamlakat resurslari,
ayniqsa, asosiy va aylanma fondlarining miqdori va sifati bilan belgilanadi.
Mamlakat va uning sanoati, boshqa tarmoqlari, korxona (firma)lari qanchalik
ko’p resurslarga ega bo’lsa, u shunchalik qudratli va rivojlangan bo’ladi. Agar u
ana shu resurslardan to’la-to’kis, oqilona
foydalana olsa, albatta buyuk davlatga
aylanadi.
Sanoat ishlab chiqarishi faoliyatida asosiy fondlarning alohida o’rni bor.
Chunki ularsiz birorta ishni bajarish, xizmat ko’rsatish va mahsulot ishlab
chiqarish mumkin emas. Ma’lumki, har qanday
ishlab chiqarish jarayonida
mehnat buyumlari, mehnat qurollari (mehnat vositalari) va inson mehnati ishtirok
etadi. Mehnat buyumlariga xomashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yarim
tayyor
mahsulotlar, yoqilg’i, elektr quvvati, ta’mirlash uchun ehtiyot qismlar va
h.k.lar kiradi. Mehnat vositalariga mashina va mexanizmlar, asbob-uskunalar,
yuk tashuvchi va uzatuvchi vositalar, kompyuter va laboratoriya anjomlari, bino
va inshootlar kiradi.
Mehnat buyumlari va vositalarining birgalikda qiymat shaklida ifodalanishi
ishlab chiqarish fondlarini tashkil etadi. Ular ishlab chiqarish jarayonida
qatnashish roliga ko’ra asosiy va Aylanma fondlarga ajratiladi. Mehnat qurollari
asosiy fondlarni, mehnat buyumlari esa aylanma fondlarni tashkil etadi.
Asosiy ishlab chiqarish fondlari deb ishlab chiqarish jarayonida uzoq davr
bevosita va bilvosita qatnashadigan, moddiy boyliklar
yaratishda ishtirok
etadigan hamda tabiiy shaklini saqlagan holda o’z qiymatini tayyorlanayotgan
mahsulotga asta-sekin, o’tkazib boradigan mehnat vositalariga aytiladi
1
. Ular ish
bajarishda, xizmat ko’rsatishda va mahsulot ishlab chiqarishda qatnashadilar.
Ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish uchun sharoit yaratadilar. Mehnat
buyumlari va tayyor mahsulotlarni saqlash va ularni bir o’rindan ikkinchi o’ringa
1
Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – Б.132.
tashish kabi ishlarni bajarish uchun xizmat qiladilar.
Asosiy fondlar ulardan foydalanish maqsadiga ko’ra ishlab chiqarishda
bevosita va bilvosita qatnashishiga qarab, ishlab chiqarish jarayonida
qatnashadigan va qatnashmaydigan fondlarga ajratiladi.
Ishlab chiqarishda qatnashadigan asosiy fondlarning maqsadi moddiy
boyliklar yaratishda ishtirok etishga qaratilgan bo’lsa, ishlab chiqarishda
qatnashmaydigan asosiy fondlarning maqsadi xodimlarning moddiy va
madaniy
ehtiyojlarini qondirishdan iboratdir.
Sanoatning asosiy fondlari mamlakat milliy boyligining muhim qismini
tashkil etib, bu ko’rsatkich mustaqillik yillarida yildan yilga oshib bormoqda.
1995-2015 yillar mobaynida sanoatning asosiy fondlari 576 marta o’sdi.
O’zbekiston Respublikasi sanoatining jami asosiy ishlab chiqarish fondlari
qiymatining dinamikasini quyidagi jadvalda ko’rish mumkin.
9- jadval
Sanoat korxonalarining asosiy fondlari
