Galaktikalarning asosiy qismini yulduzlar tashkil etadi. Yulduzlarda
Koinotning ko‘rinadigan moddasining 90
% mujassamlashgan. Yulduzlar
massiv (juda katta) o ‘z -o ‘zidan yorug‘lik chiqaruvchi
gazlar birikmasi
bo‘lib, unda moddalar gravitatsiya kuchlari yordamida o‘zaro bog‘langandir.
Bizga eng yaqin yulduz —Quyoshning massasi M k = 2 • 1030 kg. ga, eng
kichiginiki esa 0,03 Mk ga teng. Eng massiv yulduz massasi 10 Mk ga teng.
Quyosh harorati 6000 K atrofida bo‘lib, ko‘pchilik yulduzlarniki esa
3000 K dan 5000 K gacha.
K o‘pchilik yulduzlar energiyasining asosiy manbayi — elem entlar
sintezi term oyadro reaksiyasidir. Katta yulduzlar o ‘zlarining yadroviy
«yoqilg‘isini» million yillar davomida yoqib tugatsa, Quyosh uchun esa
10 milliard yil kerak bo‘ladi. Shundan 5 milliard yili o'tgan,
Quyoshning
«umri» tugashiga yana 5 milliard yil qolgan. Astronomik nuqtayi nazardan
Quyosh Galaktikaning boshqa yulduzlaridan farq qilmaydi. U gravitatsiya
va gaz bosimi kuchlari muvozanatida bo‘lgan, o ‘z-o‘zidan nur chiqaruvchi
gazdan iborat shar.
0 ‘zidan optik diapazondagi nurlanish chiqaruvchi Quyoshning tashqi
q atlam lari
fotosfera deyiladi. U ning qalinligi tax m in an 560 km,
fotosferadagi gazning harorati 6000 K. Fotosfera Quyosh atmosferasining
pastki qatlamini tashkil etadi. U ning tepasida qalinligi bir necha ming km
bo'lgan, harorati 10000 K gacha oshib boruvchi xromosfera joylashgan.
Xromosferadan keyin o'rtacha 1—2 mill, darajali haroratga ega b o ‘lgan toj
joylashgan. Termoyadro reaksiyasi davom etayotgan Quyosh q a ’rida
harorat 10 000000 K dan yuqori emas. Energiya yuqori qatlamlariga
asosan nurlanish orqali uzatiladi. Quyoshning turli qismlari har xil tezlik
bilan aylanadi. Bunda uning tashqi qatlamlari ichki qatlamlariga nisbatan
sekin aylanadi.
Quyosh tizim ining bir qism i b o ‘lgan Yer kosmik jism sifatida
quyidagilar bilan belgilanadi: hajm i 10" km 3, massasi 6 * 1024 kg,
ekvatordagi radiusi 6378 km; qutbdagi radiusi undan 21 km. ga kam.
Yerning um umiy yuzasi 510 mln. km2, ga teng bo ‘lib, undan 361 mln.
m2 yuzasi Dunyo okeaniga va 149 mln. m2 quruqlikka to ‘g‘ri keladi. Yer
Quyoshdan 150 mln. km uzoqlikda joylashgan bo‘lib, Quyosh atrofida
30 km /s tezlik bilan aylanadi. Yer 4,5 milliard yil oldin, Quyosh atrofidagi
fazoda sochilgan gaz-chang m oddalardan gravitatsiya
kondensatsiyasi
natijasida hosil bo‘lgan (gipotezalardan bittasi shunday).
Yer atrofidagi magnit maydoni
magnitosfera deyiladi. M agnitosfera
ichida «radiatsion kamarlar» mavjud bo‘lib, Quyoshdan va Koinotdan
keluvchi zaryadlangan zarralar bu kamarlarda to ‘planib, ulam ing m a’lum
45
qismi yer yuziga o‘tadi. Yerdagi tirik mavjudotlar bu radiatsion kamarlar
bilan o ‘ta xafli bo‘lgan kosmik nurlardan himoyalangandir. Yerni o ‘rab
turgan sayyoralararo m uhit turli o ‘lchamdagi qattiq jism lardan, chang-
lardan,
atom lar, molekulalar, kichik zarrachalardan ham da insonning
o ‘zi fazoga chiqargan Yerning sun’iy yo‘ldoshlari, kosmik stansiyalar va
boshqalardan iboratdir.
Yer q a’rini tekshirish murakkab. Zilzilalar yoki portlashlar natijasida
hosil bo‘luvchi mexanik to ‘lqinlar — seysmik to ‘lqinlarni tahlil qilish
Yer qa’rining tabiati to'g'risida m uhim m a’lumotlarni beradi.
Yer qa’ri uchta asosiy bo‘limlarga bo ‘linadi: yadro, mantiya va qobiq.
Harorat, bosim va zichlik Yer qa’riga tomon oshib boradi. Yer markazida
harorat 10 000 darajaga yetadi. Yer qobig‘ining
qalinligi kontinentlarda
65 km. ga yetadi, okean tagida esa — 8 km. Yerning eng baland ch o‘qqisi
— Himolay tog'ida Jam olungm a ch o ‘qqisining balandligi 8848 m, eng
chuqur joyi Tinch okeanidagi M ariinsk degan chuqurlik — 11092 m.
Yer qobig‘i tagida juda qattiq jism lardan tashkil topgan m antiya mavjud.
U 2900 km chuqurlikkacha joylashgan bo‘lib, Yer hajmining 80 %ni
tashkil etadi. Yerning yadrosi juda kam o'rganilgan, u ikki qismdan:
tashqisi — suyuq va ichkisi qattiq jism dan iborat deb hisoblanadi. Suyuq
y ad ro elek tr o ‘tkazuvchan b o ‘lib, Yer bilan birgalikda aylanadi.
Radioaktiv yemirilish natijasida ajralib chiqqan energiya, yadroda konvek-
sion harakatni vujudga keltiradi. Suyuq moddaning murakkab harakati
tufayli Yerning magnit maydoni vujudga keladi.
Yer atmosferasi bilan biosferaga Quyosh va uning faolligi sezilarli
ta ’sir ko‘rsatadi. Har 11—12 yil ichida Quyosh fotosferasida m ash’alsimon
y a llig ‘la n is h la r va d o g ‘lar, x ro m o sferad a c h a q m o q la r va tojd a
p rotuberanslarning ko ‘payishi Yerdagi biologik jarayonlarga t a ’sir
k o ‘rsatadi. Quyoshdan kelayotgan energiyaning
milliarddan bir qismi
Yerga yetib kelsa ham, u bizning sayyoramizda hayotning mavjud bo‘lishi
uchun yetarlidir. Hozir m a’lumki, Quyosh faolligining siklik o ‘zgarishi
Yerda magnit bo‘ronlari, qutb yog‘dusining paydo bo‘lishida, ultrabinafsha
radiatsiyasin in g o ‘zg arish larid a, atm osfera yuqori qatlam larin in g
ionizatsiyasining holati o ‘zgarishida va hokazolarda nam oyon bo‘ladi.
A.L.Chijevskiy Quyosh faolligi Yerdagi tarixiy jarayonlarga ham ta ’sir
k o ‘rsatadi, degan fikmi bildirgan. Bu fikr, albatta, bahslidir, lekin bunga
qiziq dalillami keltirish mumkin. XX asrga kelib olimlar ijtimoiy jarayonlar,
inqiloblar, epidemiyalar va hokazolarning Quyosh faolligiga bog‘liqligini
e’tibor eta boshladilar. 1924-yilda A.L.Chijevskiy ogohlantirgan edi: «Hozir
46
Yer yuzida istiqomat qiluvchi ikki milliard kishilarga kosmik om illam ing
ta ’sir qilishi bizning yodimizda bo‘lishi kerak. U qanchalik nozik va
aniqlanishi qiyin bo'lsa ham bu ta’sirni o'rganishni rad etmaslik kerak.
1927—29-yillarda Quyosh faolligining maksimumini kutish mumkin. Bu
yillarda ijtimoiy-siyosiy om illar natijasida katta tarixiy voqealar sodir
bo‘lishning ehtimoliyati mavjud».
Haqiqatdan ham, sobiq SSSRda 1929-
yil «buyuk burilish yili» bo‘ldi. Quyosh faolligining davrlari 1905-y.
(«birinchi» rus inqilobi), 1917-yil (Oktabr to‘ntarishi), 1941-yil (Ilja h o n
urushi boshlanishi), 1991-y. (Avgust voqealari va SSSRning parchalanib
ketishi) larga to 'g 'ri keladi.
Ayrim olimlarning ta’kidlashicha insonlarning, ayniqsa, nazariyachi
fiziklar ijodining faollashuvi Quyosh faolligi bilan o ‘zaro bog'liqdir
(korrelyatsiya beradi). Albatta, bunday muvofiqlikni mutlaq deb qarash
mumkin emas, lekin bu haqda fikr yurgizish mumkin.
