-§. TABIATDAGI FUNDAMENTAL 0 ‘ZAR0 TA’SIRLAR

Download 3,55 Mb. Pdf ko'rish
bet	53/141
Sana	20.12.2023
Hajmi	3,55 Mb.
	#124530

1 ... 49 50 51 52 53 54 55 56 ... 141

Bog'liq
‘. T. ‘Sar0v tabiatshunoslik

16-§. TABIATDAGI FUNDAMENTAL 0 ‘ZAR0 TA’SIRLAR
Bizni o ‘rab turgan Olamning kattaligi va xilma-xilligiga qaramasdan
faqat to ‘rtta fundamental o'zaro ta’sir turlari mavjud.
1. Kuchli o‘zaro ta’sir
mavjud to‘rt xil o ‘zaro ta’sirlar ichida eng kuchlisi
bo'lsa ham uning ta’sir darajasi juda kichik r = 10H0 m, yadro o ‘lchami
bilan chegaralangan. Kuchli o ‘zaro t a ’sir yadrodagi p ro to n la r va
neytronlar orasidagi ta’sirni ta’minlaydi.
2.Elektromagnit o‘zaro ta’sir.
U ning ta ’sir doirasi cheklanmagan
yoki boshqacha aytganda, uning ta ’sir doirasi cheksizlikka intiladi: r=H.
Agar kuchli o'zaro ta ’sirni bir birlik deb olsak, elektrom agnit o ‘zaro
ta ’sir undan ming marta kichikdir.
3. Kuchsiz o‘zaro ta’sir.
Bu ta ’sir ham kuchli o ‘zaro ta ’sirga o'xshab
qisqa masofaga ta’sir ko'rsatadi. Lekin, u kuchli o ‘zaro ta ’sirning 10-15
qismiga tengdir. Bu o ‘zaro ta’sir yadrolar ß yemirilishining hamma turlariga
ham da neytrino deb ataladigan elem en tar zarra ta ’sirining barcha
jarayonlariga javobgardir. N eytrinoning m oddalar bilan o 'z a ro ta ’siri
shunchalik kuchsizki, u Yer sharidan birorta to ‘qnashuvsiz (ta ’sirsiz)
«o‘tib ketadi».
4.Gravitatsion o‘zaro ta’sir.
Uning ta ’sir doirasi chegaralanm agan,
ta ’sir kuchi kuchli ta ’sirining IO-40 qismini tashkil etadi. Shuning uchun
bu ta’sir mikrodunyo jarayonlarida muhim o ‘rin tutmasa ham eng universal
ta ’sir hisoblanadi. Agar faqat makroskopik masshtablarni qaraydigan
bo'lsak, biz ikki xil; elektromagnit va gravitatsion o ‘zaro ta ’sir bilan ish
ko‘ramiz.
47

Biz kuch to ‘g‘risida emas, balki faqat o ‘zaro ta ’sir to ‘g‘risida so‘z
yuritmoqdamiz, bu m uhim farqdir. Kuch tushunchasini har doim qo‘llab
b o ‘lmaydi, o ‘zaro ta ’sir tushunchasini esa q o ‘llasa b o ‘ladi. Kvant
m ex an ik asi q o n u n la rig a am al q ilin a d ig a n m ik ro d u n y o d a k uch
tushunchasini qo'llash qiyinroqdir, chunki kuch vektor kattalik bo ‘lib,
uning qo‘yilgan nuqtasini aniqlash kerak bo‘ladi. Bu esa Geyzenbergning
noaniqlik qonuni (buni keyin ko‘rib chiqamiz) asosida mumkin emas.
Shu sababga ko‘ra, m ikrodunyoda harakat trayektoriyasi tushunchasini
q o ‘llab b olm aydi. Masalan, atom da elektron aylanadi — deyiladi, lekin
qanday trayektoriya bo‘yicha — nom a’lum.

Download 3,55 Mb.

1 ... 49 50 51 52 53 54 55 56 ... 141

Download 3,55 Mb.

Pdf ko'rish