-§. MEXANIKADA SAQLANISH QONUNLARI




Download 3,55 Mb.
Pdf ko'rish
bet56/141
Sana20.12.2023
Hajmi3,55 Mb.
#124530
1   ...   52   53   54   55   56   57   58   59   ...   141
Bog'liq
‘. T. ‘Sar0v tabiatshunoslik

18-§. MEXANIKADA SAQLANISH QONUNLARI 
M exanik energiya saqlanish qonuni
Saqlanish qonunlari — tabiatning umumiy qonunlari qatoriga kiradi.
T ashqi kuchlar mavjud b o ‘lm agan jism lar tizim ini berk yoki 
izolatsiyalangan deyiladi. Bunday tizimda unga kiruvchi jismlarning o ‘zaro 
ta’siridan kelib chiqadigan ichki kuchlargina mavjud bo'ladi.
Berk tizimning eng muhim xususiyatlari shundan iboratki, unda uchta 
fizik kattalik 
energiya, impuls va impuls momenti saqlanish qonunlari 
kuchga ega. 
Bu kattaliklaming saqlanish qonunlari tabiatning fundamental 
qonunlaridir. Saqlanish qonunlari ta’sir etuvchi kuchlarning tabiatiga va 
xossasiga bog‘liq emas. Hamma kuchlar ichida konservativ kuchlar alohida 
ajralib turadi. Bu shunday kuchlarki, ularning berk kontur bo‘yicha bajargan 
ishlari nolga teng bo'lib, bajarilgan ish trayektoriyaga bog'liq bolm asdan, 
balki zarraning boshlang‘ich va oxirgi joylariga bog‘liq. Butun olam tortilish 
kuchlari, elektrostatik kuchlar konservativ kuchlardir. Konservativ 
bo‘lmagan kuchlarga bajargan ishi harakat trayektoriyasiga bog'liq bo'lgan 
ishqalanish kuchlari kiradi.
Bunda trayektoriya bo'yicha o ‘tilgan yo‘l qanchalik uzun bo‘lsa, 
ishqalanish kuchlari tomonidan bajarilgan ish shunchalik katta b o lad i va 
berk kontur bo‘yicha nolga teng boim aydi.
50


Moddiy nuqtalar tizimining to ‘liq mexanik energiyasi kinetik va 
potensial energiyalarining yig'indisidan iborat bo‘ladi:
£ = £ . + E
. 
(1)
km 
pot 
'
'
v - tezlik bilan harakat qilayotgan jismlar kinetik energiyaga egadir:
Zarralar tizimining ta ’sir potensial energiyasi bu zarralam ing o ‘zaro 
bir-biriga nisbatan joylashganligiga, ya’ni tizim konfiguratsiyasiga bog'liq.
Yer yuzidan h balandlikka ko'tarilgan jismning potensial energiyasi 
quyidagicha:
¿po. = mgh = p h. 
(3)
X-kattalikka siqilgan prujinaning potensial energiyasi:
 
=  
(4)
t-'nom 
^ ’
bu yerda, K — jism materialining bikrlik koeffitsiyenti.
Prujina potensial energiya olishi uchun potensial energiyaga teng 
bo'lgan ish bajarishi kerak.
Og‘irlik kuchi maydonida to ‘liq mexanik energiya quyidagicha:
E = —
 + mgh. 
(5)
2
Kinetik va potensial energiyalar bir-biriga aylanib turishadi (masalan, 
yuqoriga tik otilgan jism).

Download 3,55 Mb.
1   ...   52   53   54   55   56   57   58   59   ...   141




Download 3,55 Mb.
Pdf ko'rish