1-амалий машғулот

47 
O‟rta Osiyo turlariga mansub qovun navlari saqlashga yaroqliligi jihatidan bir-biridan ancha farq 
qiladi. Nav nechog‟lik kechpishar bo‟lsa va o‟rtapishar navlarda meva shakllanishidan boshlab, to 
pishgunicha o‟tadigan davr nechog‟lik uzoq davom etsa, bu navlarning saqlab qo‟yishga yaroqliligi 
shunchalik yuqori bo‟ladi. Bitta nav doirasida birmuncha quyi tartibdagi barg qo‟ltiqlarida shakllanib 
borgan mevalar, shuningdek eti qalin va urug‟ bo‟shlig‟i birmuncha katta bo‟ladigan nav mevalari eti 
yupqa bo‟ladigan nav mevalariga qaraganda yaxshiroq hisoblanadi, shu bilan birga bir muncha mayda 
mevalar yiriklariga qaraganda uzoqroq saqlanadi. Qovun mevalari saqlab qo‟yilgan paytda bug‟lanish 
natijasida namini yo‟qotadi va nafas olish va boshqa fiziologik-biokimyoviy jarayonlarning davom etib 
borishi uchun zahira bo‟lib turgan oziq moddalarini sarflaydi. O‟zbekiston sabzavot-poliz ekinlari va 
kartoshkachilik ilmiy tadqiqot institutining ma‟lumotlariga qaraganda qovun mevalarida bo‟ladigan nam 
yo‟qolishi 15 foizdan ortganida kritik darajaga etadi. Mana shundan keyin mevalar ayniydi va saqlanib 
turmaydi. Mevalar saqlab qo‟yilganida nam yo‟qolishi birinchi oyda ayniqsa yuqori bo‟ladi. Kuzgi-qishki 
navlarda sovitilmaydigan omborlarda mevalarda nam yo‟qolishi birinchi 15 kun ichida 4-5 foizni, 
ikkinchi 15 kunda 2-3 foizni, saqlash muddatining ikkinchi oyi mobaynida esa 2,5-3,2 foizni, uchinchi 
oyida 1,8-2,5 foizni, to‟rtinchi oyida 1,8-2,4 foizni tashkil etadi. Yertapishar navlarda esa dastlabki 15 
kun mobaynida 13 foiz, o‟rtapishar navlarda 6-8 foiz atrofida nam yo‟qolib boradi. Shu munosabat bilan 
ertapishar qovunni faqat 5-10 kun, o‟rtapishar qovunlarni esa, 20 kungacha saqlab qo‟ysa bo‟ladi. 
Mevalardan qancha suv qochishi ularning nechog‟lik etilgani va qanday usulda saqlab qo‟yilganiga 
ham ko‟p darajada bog‟liq. 
Kuzgi-qishki qovun navi mevalarini uzoq saqlab qo‟yish yuzasidan mamlakatimizda to‟plangan 
katta xalq tajribasi bor. Xorazm va Buxoro viloyatlari, Farg‟ona vodiysi polizkorlarining orttirgan 
tajribasi ayniqsa diqqatga sazovordir. Bu o‟lkalarda mahalliy sharoitlarga moslangan o‟ziga xos qovun 
omborlaridan foydalaniladi, qovunxonalar deb shularni aytiladi (Rasulov A., 1995). 
Xorazm viloyatidagi qovunxonalar devorlari qalin (0,8-1 m), baland binolardan iboratdir (ularning 
balandligi 4-6 m keladi). 
Tomi loysuvoq qilib yopilgan: Yeriga kanallarni tozalash mahalida chiqadigan va quritib olingan 
botqoq qumi to‟kib quyiladi. Qovunxonaning ichida qovunlarni osib qo‟yish uchun shpalellar buladi. 
Shpalellar bir-biridan 1 m qochirib o‟rnatiladi. Ko‟p miqdorda qovunni saqlash kerak bo‟lsa, mevalar bir 
qator qilib erga ham terib qo‟yiladi. Qavo haroratining keskin o‟zgarishlariga yo‟l qo‟ymaslik uchun 
qovunxonaga kiraverishda dahliz bo‟ladi. Shamol o‟tib turishi uchun qovunxona devorlarining biridan 
tuynuklar ochiladi, bularni havo issiq vaqtida kunduzi yopib kechasi ochib qo‟yiladi, havo sovuq paytida 
tuynuklar berkitiladi. Ortiqcha namni yo‟qotish uchun og‟ilxonadan 1 m chuqurlikda o‟ra ochilib, uni 
quruq qamish bilan to‟ldiriladi-da, ustiga quruq qum yoki devor tuprog‟i to‟kib qo‟yiladi. 
Buxoro viloyatida qovunxonalar sizot suvlari chuqur joylashgan balandroq erlarga uzunligi 6-7 m, 
eni va balandligi 4 m qilib quriladi. Devorlari paxsa devor bo‟lib, qalinligi asosidan o‟lchanganida 1-2 m, 
ustki qismida esa 0,7 m keladi. Tomi qamish bilan yopilib, ustiga tuproq to‟kiladi-da, loy bilan suvab 
qo‟yiladi. Qovunxonani shamollatib turish va haroratini bir me‟yorda saqlash uchun bir-biriga qarama-
qarshi ikki devori bilan kirish eshigining qarshisidagi devoridan terib qo‟yilgan mevalardan 0,5-1 m 
balandlikda bo‟ladigan qilib teshiklar ochiladi. Shiftiga havo tortuvchi ikkita quvur o‟rnatilib, mo‟ri 
qilinadi. Bunday qovunxonalarga 1000 donagacha mevalar osiladi. 
Farg‟ona vodiysida er yuzasidan hisoblaganda 1 m chuqurlikda qilib quriladigan yarim podval 
ko‟rinishidagi qovunxonalar rasm bo‟lgan Ularning balandligi 2-2,5 m. Qavo o‟tib turishi uchun yon 
tomonidan kichikroq tuynuk ochiladi. Tomiga esa havo tortuvchi quvur o‟rnatiladi. Qavo harorati 
ko‟tarilib boradigan bahor kezlari qovunxona faqat tunda shamollatib turiladi Bu xildagi kovunxonalarda 
kuzgi-qishki qovun navlari may oyiga qadar saqlanadi.
Qovunni osib qo‟yib, stellajlar va yashik yoki konteynerlarga joylab saqlanadi. Qovun meva bandi 
pastga qarab turadigan xolda qovg‟a bog‟lamlarga bog‟lab yoki paxta ipdan to‟qilgan to‟rxaltalarga tik 
qilib joylab osib qo‟yiladi. 
Qovg‟a - daryo, ko‟l va botqoqlarning bo‟ylarida o‟sadigan qamishdir. Uni o‟rib olib, so‟litib 
ko‟yiladi. Ishlatish oldidan qaynoq suv bilan part qilinib, ajratiladi. Qar bir dona qovunni uzunasiga va 
ko‟ndalangiga qarab bog‟lab chiqiladida, qovg‟aning erkin uchlari arqoncha qilib o‟rib qo‟yiladi (1-
rasm).
Qovun saqlanadigan to‟rxaltalarni tayyorlash uchun ip yigirish korxonalarining chiqindilaridan 
foydalaniladi. Qar bir to‟rxalta kamida besh yil xizmat qiladi. 
Qovunni stellajlarda uzoq muddat saqlash uchun mevalar poxol, payraxa, qovg‟adan diametri 18-20 

48 
sm va balandligi 6-8 sm qilib yasaladigan chambaraklarga meva bandini pastga qaratib, tik holda terib 
chiqiladi, chambaraklarni bir necha yil davomida ishlatish mumkin. Qovun ba‟zan chambaraklarga emas, 
balki to‟kib qo‟yilgan don yoki qum ustiga tik qilib terilgan holda ham saqlanadi. 
Qovunni uzoq muddat saqlashga oid horijiy tajribalardan Turkmanistonda qo‟llaniladigan usul 
diqqatga sazovordir, bunda qovun qattiq tortilgan yirik ko‟zli to‟r stellajlarda qovg‟a chambaraklari ustiga 
terib qo‟yib saqlanadi. 
Tarvuz.
Tarvuz qobig‟ining qattiqligi uni mexanik shikastlanishdan saqlaydi va uzoq muddatga 
saqlanishini ta‟minlaydi. 
Saqlanadigan tarvuz pishish davrining boshlang‟ich qismida yig‟ishtirib olinadi. Bunda tarvuz 
navga xos kattalikka va urug‟i navga xos rangga kirganda dumchasi bilan birga uziladi. 
Tarvuzni yuklash oldidan vaqtincha 0,75 m balandlikkacha uyib saqlash mumkin. Ularni konteyner 
yoki tagiga to‟shama va orasiga poxol solib ikki qator qilib terib avtomashinada tashiladi. 
Tarvuzni pishmasdan yoki pishib o‟tib ketgan paytlarda uzib olish tavsiya qilinmaydi. 
Uni chiptaga bog‟lab va to‟rlarga solib osib saqlanishi mumkin. Bunda o‟rtacha kattalikdagi 
tarvuzlar tanlab olinadi. Tarvuz tara usulida tagiga to‟shama solingan katak yashiklarga bir qavat terib 
ham saqlanadi. Tarvuzni uzoq muddat maxsus omborlarda saqlasa ham bo‟ladi.Tagiga poxol yoki 
payraxa solingan stellajlardan ham foydalanish mumkin (2-rasm).
Tarvuzlarni saqlashda havo harorati 5-7°S va namligi 8,0-85% bo‟lishi tavsiya qilinadi. Bunday 
muhitda tarvuzni uch oygacha va undan ko‟proq muddat saqlash mumkin. Omborlardagi tarvuzning 
holati muntazam ravishda kuzatilib boriladi. 
Poliz mahsulotlarini, xususan tarvuzni sabzavot va kartoshka bilan birga bir omborda saqlash 
mumkin emas. 
Qovoq
. Qovoqning saqlanadigan navlari juda qattiq bo‟lib, ular uncha katta bo‟lmay, og‟irroq 
bo‟ladi. Saqlashning dastlabki davrida unda kraxmal moddasi ko‟p bo‟ladi, 2-3 oydan so‟ng kraxmal 
eruvchan qand moddalariga aylanadi va natijada uning ta‟mi va oziqaviylik qimmati oshadi. 
Pishgan qovoq qattiq bo‟lib, navga xos rangga kiradi va meva bandi qurib burishib qoladi. 
Saqlashga 
yaxshi 
pishgan, 
shikastlanmagan, 
kasallik 
hamda 
zararkunandalar 
bilan 
zararlanmaganlari saralanadi. Qovoqni vaqtincha ayvonga tagiga somon yoki boshqa to‟shama to‟shab, 
ikki-uch qavat qilib joylashtiriladi va ustiga somon, xas tashlab qo‟yiladi. Uzoq muddatga saqlanadigan 
qovoq quyoshda 5-7 kun qoldiriladi. 
Qovoq tarkibida suv miqdori ko‟p bo‟lganligi sababli, uni saqlashda suvning ko‟p yo‟qotilishi 
sifatining pasayishiga olib keladi. 
Qovoqni saqlashda har bir qator terilgandan so‟ng albatta somon yoki xas to‟shalishi uning 
shikastlanishining oldini oladi. Qovoq stellajlarda saqlanadi, tagiga to‟shama solib yassi navlarining meva 
bandi yuqoriga qaratib qo‟yiladi. Saqlash omborlarida havoning harorati 1-14°S va namligi 70% ga yaqin 
bo‟lishi lozim. Qovoqni saqlash uchun sovuq va nam xonalardan foydalanish tavsiya qilinmaydi. 

Download 1,24 Mb.