47
O‟rta Osiyo turlariga mansub qovun navlari saqlashga yaroqliligi jihatidan bir-biridan ancha farq
qiladi. Nav nechog‟lik kechpishar bo‟lsa va o‟rtapishar navlarda meva shakllanishidan boshlab, to
pishgunicha o‟tadigan davr nechog‟lik uzoq davom etsa, bu navlarning saqlab qo‟yishga yaroqliligi
shunchalik yuqori bo‟ladi. Bitta nav doirasida birmuncha quyi tartibdagi barg qo‟ltiqlarida shakllanib
borgan mevalar, shuningdek eti qalin va urug‟ bo‟shlig‟i birmuncha katta bo‟ladigan
nav mevalari eti
yupqa bo‟ladigan nav mevalariga qaraganda yaxshiroq hisoblanadi, shu bilan birga bir muncha mayda
mevalar yiriklariga qaraganda uzoqroq saqlanadi. Qovun mevalari saqlab qo‟yilgan paytda bug‟lanish
natijasida namini yo‟qotadi va nafas olish va boshqa fiziologik-biokimyoviy jarayonlarning davom etib
borishi uchun zahira bo‟lib turgan oziq moddalarini sarflaydi. O‟zbekiston sabzavot-poliz ekinlari va
kartoshkachilik ilmiy tadqiqot institutining ma‟lumotlariga qaraganda qovun mevalarida bo‟ladigan nam
yo‟qolishi 15 foizdan ortganida kritik darajaga etadi. Mana shundan keyin mevalar ayniydi va saqlanib
turmaydi. Mevalar saqlab qo‟yilganida nam yo‟qolishi birinchi oyda ayniqsa yuqori bo‟ladi. Kuzgi-qishki
navlarda sovitilmaydigan omborlarda mevalarda nam yo‟qolishi birinchi 15 kun ichida 4-5 foizni,
ikkinchi 15 kunda 2-3 foizni, saqlash muddatining ikkinchi oyi mobaynida esa 2,5-3,2 foizni, uchinchi
oyida 1,8-2,5 foizni, to‟rtinchi oyida 1,8-2,4 foizni tashkil etadi. Yertapishar navlarda esa dastlabki 15
kun mobaynida 13 foiz, o‟rtapishar navlarda 6-8 foiz atrofida nam yo‟qolib boradi.
Shu munosabat bilan
ertapishar qovunni faqat 5-10 kun, o‟rtapishar qovunlarni esa, 20 kungacha saqlab qo‟ysa bo‟ladi.
Mevalardan qancha suv qochishi ularning nechog‟lik etilgani va qanday usulda saqlab qo‟yilganiga
ham ko‟p darajada bog‟liq.
Kuzgi-qishki qovun navi mevalarini uzoq saqlab qo‟yish yuzasidan mamlakatimizda to‟plangan
katta xalq tajribasi bor. Xorazm va Buxoro viloyatlari, Farg‟ona vodiysi polizkorlarining orttirgan
tajribasi ayniqsa diqqatga sazovordir. Bu o‟lkalarda mahalliy sharoitlarga moslangan o‟ziga xos qovun
omborlaridan foydalaniladi, qovunxonalar deb shularni aytiladi (Rasulov A., 1995).
Xorazm viloyatidagi qovunxonalar devorlari qalin (0,8-1 m), baland binolardan iboratdir (ularning
balandligi 4-6 m keladi).
Tomi loysuvoq qilib yopilgan: Yeriga kanallarni tozalash mahalida chiqadigan va quritib olingan
botqoq qumi to‟kib quyiladi. Qovunxonaning ichida qovunlarni osib qo‟yish uchun shpalellar buladi.
Shpalellar bir-biridan 1 m qochirib o‟rnatiladi. Ko‟p miqdorda qovunni saqlash kerak bo‟lsa, mevalar bir
qator qilib erga ham terib qo‟yiladi. Qavo haroratining keskin o‟zgarishlariga yo‟l qo‟ymaslik
uchun
qovunxonaga kiraverishda dahliz bo‟ladi. Shamol o‟tib turishi uchun qovunxona devorlarining biridan
tuynuklar ochiladi, bularni havo issiq vaqtida kunduzi yopib kechasi ochib qo‟yiladi, havo sovuq paytida
tuynuklar berkitiladi. Ortiqcha namni yo‟qotish uchun og‟ilxonadan 1 m chuqurlikda o‟ra ochilib, uni
quruq qamish bilan to‟ldiriladi-da, ustiga quruq qum yoki devor tuprog‟i to‟kib qo‟yiladi.
Buxoro viloyatida qovunxonalar sizot suvlari chuqur joylashgan balandroq erlarga uzunligi 6-7 m,
eni va balandligi 4 m qilib quriladi. Devorlari paxsa devor bo‟lib, qalinligi asosidan o‟lchanganida 1-2 m,
ustki qismida esa 0,7 m keladi. Tomi qamish bilan yopilib, ustiga tuproq to‟kiladi-da, loy bilan suvab
qo‟yiladi. Qovunxonani shamollatib turish va haroratini bir me‟yorda saqlash uchun bir-biriga qarama-
qarshi ikki devori bilan kirish eshigining qarshisidagi devoridan terib qo‟yilgan mevalardan 0,5-1 m
balandlikda bo‟ladigan qilib teshiklar ochiladi. Shiftiga havo tortuvchi ikkita quvur o‟rnatilib, mo‟ri
qilinadi. Bunday qovunxonalarga 1000 donagacha mevalar osiladi.
Farg‟ona vodiysida er yuzasidan hisoblaganda 1 m chuqurlikda qilib quriladigan yarim podval
ko‟rinishidagi qovunxonalar rasm bo‟lgan Ularning balandligi 2-2,5 m. Qavo o‟tib
turishi uchun yon
tomonidan kichikroq tuynuk ochiladi. Tomiga esa havo tortuvchi quvur o‟rnatiladi. Qavo harorati
ko‟tarilib boradigan bahor kezlari qovunxona faqat tunda shamollatib turiladi Bu xildagi kovunxonalarda
kuzgi-qishki qovun navlari may oyiga qadar saqlanadi.
Qovunni osib qo‟yib, stellajlar va yashik yoki konteynerlarga joylab saqlanadi. Qovun meva bandi
pastga qarab turadigan xolda qovg‟a bog‟lamlarga bog‟lab yoki paxta ipdan to‟qilgan to‟rxaltalarga tik
qilib joylab osib qo‟yiladi.
Qovg‟a - daryo, ko‟l va botqoqlarning bo‟ylarida o‟sadigan qamishdir. Uni o‟rib olib, so‟litib
ko‟yiladi. Ishlatish oldidan qaynoq suv bilan part qilinib, ajratiladi. Qar bir dona qovunni uzunasiga va
ko‟ndalangiga qarab bog‟lab chiqiladida, qovg‟aning erkin uchlari arqoncha qilib o‟rib qo‟yiladi (1-
rasm).
Qovun saqlanadigan to‟rxaltalarni tayyorlash uchun ip yigirish korxonalarining chiqindilaridan
foydalaniladi. Qar bir to‟rxalta kamida besh yil xizmat qiladi.
Qovunni stellajlarda uzoq muddat
saqlash uchun mevalar poxol, payraxa, qovg‟adan diametri 18-20
48
sm va balandligi 6-8 sm qilib yasaladigan chambaraklarga meva bandini pastga qaratib, tik holda terib
chiqiladi, chambaraklarni bir necha yil davomida ishlatish mumkin. Qovun ba‟zan chambaraklarga emas,
balki to‟kib qo‟yilgan don yoki qum ustiga tik qilib terilgan holda ham saqlanadi.
Qovunni uzoq muddat saqlashga oid horijiy tajribalardan Turkmanistonda qo‟llaniladigan usul
diqqatga sazovordir, bunda qovun qattiq tortilgan yirik ko‟zli to‟r stellajlarda qovg‟a chambaraklari ustiga
terib qo‟yib saqlanadi.
Tarvuz.
Tarvuz qobig‟ining qattiqligi uni mexanik shikastlanishdan saqlaydi va uzoq muddatga
saqlanishini ta‟minlaydi.
Saqlanadigan tarvuz pishish davrining boshlang‟ich qismida yig‟ishtirib olinadi. Bunda tarvuz
navga xos kattalikka va urug‟i navga xos rangga kirganda dumchasi bilan birga uziladi.
Tarvuzni yuklash oldidan vaqtincha 0,75 m balandlikkacha uyib saqlash mumkin.
Ularni konteyner
yoki tagiga to‟shama va orasiga poxol solib ikki qator qilib terib avtomashinada tashiladi.
Tarvuzni pishmasdan yoki pishib o‟tib ketgan paytlarda uzib olish tavsiya qilinmaydi.
Uni chiptaga bog‟lab va to‟rlarga solib osib saqlanishi mumkin. Bunda o‟rtacha kattalikdagi
tarvuzlar tanlab olinadi. Tarvuz tara usulida tagiga to‟shama solingan katak yashiklarga bir qavat terib
ham saqlanadi. Tarvuzni uzoq muddat maxsus omborlarda saqlasa ham bo‟ladi.Tagiga poxol yoki
payraxa solingan stellajlardan ham foydalanish mumkin (2-rasm).
Tarvuzlarni saqlashda havo harorati 5-7°S va namligi 8,0-85% bo‟lishi tavsiya qilinadi. Bunday
muhitda tarvuzni uch oygacha va undan ko‟proq muddat saqlash mumkin. Omborlardagi tarvuzning
holati muntazam ravishda kuzatilib boriladi.
Poliz mahsulotlarini, xususan tarvuzni sabzavot va kartoshka bilan birga bir omborda saqlash
mumkin emas.
Qovoq
. Qovoqning saqlanadigan navlari juda qattiq bo‟lib, ular uncha katta bo‟lmay, og‟irroq
bo‟ladi. Saqlashning dastlabki davrida unda kraxmal moddasi ko‟p bo‟ladi, 2-3 oydan so‟ng
kraxmal
eruvchan qand moddalariga aylanadi va natijada uning ta‟mi va oziqaviylik qimmati oshadi.
Pishgan qovoq qattiq bo‟lib, navga xos rangga kiradi va meva bandi qurib burishib qoladi.
Saqlashga
yaxshi
pishgan,
shikastlanmagan,
kasallik
hamda
zararkunandalar
bilan
zararlanmaganlari saralanadi. Qovoqni vaqtincha ayvonga tagiga somon yoki boshqa to‟shama to‟shab,
ikki-uch qavat qilib joylashtiriladi va ustiga somon, xas tashlab qo‟yiladi. Uzoq muddatga saqlanadigan
qovoq quyoshda 5-7 kun qoldiriladi.
Qovoq tarkibida suv miqdori ko‟p bo‟lganligi sababli, uni saqlashda suvning ko‟p yo‟qotilishi
sifatining pasayishiga olib keladi.
Qovoqni saqlashda har bir qator terilgandan so‟ng albatta somon yoki xas to‟shalishi uning
shikastlanishining oldini oladi. Qovoq stellajlarda saqlanadi, tagiga to‟shama solib yassi navlarining meva
bandi yuqoriga qaratib qo‟yiladi. Saqlash omborlarida havoning harorati 1-14°S va namligi 70% ga yaqin
bo‟lishi lozim. Qovoqni saqlash uchun sovuq va nam xonalardan foydalanish tavsiya qilinmaydi.
