1.4.4-chizma. Xo'jalik mablag'lari tarkibi tasnifi.
1. Ishlab chiqarishdagi:
a) mehnat vositalari;
b) mehnat buyumlar.
2. Muomaladagi.
3. Ombordan chetlatilgan m ablag‘lar.
X o‘jalik m ablagiarini korxona xo‘jalik faoliyatida qat-
nashishi xarakteriga k o ‘ra quyidagicha turkumlash mumkin:
1. Asosiy m ablagiar:
a) ishlab chiqarishdagi;
b) noishlab chiqarishdagi.
2. Aylanma raablag‘lar:
a) m e’yorlanadigan;
b) m e’yorlanmaydigan.
3. Oborotdan chetlatilgan m ablagiar.
M ehnat vositalaridan bir necha yillar davom ida foydalaniladi
va ular ishlab chiqarishda qatnashib o ‘z k o ‘rmishlarini saqlab qo-
ladi.
Asosiy vositalar mehnat vositalari hisoblanib, ular 1 yildan
ko‘p xizmat qiladi va qiymati eng kam mehnat haqini 50 barobari-
dan yuqori b o ia d i, ularni ijaraga berish mumkin. Asosiy vositalar
o ‘z qiymatini, ularga har oyda hisoblanadigan eskirish summalari
31
(amortizatsiya ajratmalari) orqali ishlab chiqarilayotgan mahsulot
tannarxiga qo‘shib boriladi.
Asosiy vositalarga binolar, imoratlar, inshootlar, transport
vositalari, kompyuterlar, kassa apparati va hokazolami misol qilib
keltirish mumkin.
Bundan tashqari, korxonalarda shunday x o ‘jalik m ablag‘lari
mavjudki, ulardan ham uzoq vaqt foydalanish natijasida korxo
na xo‘jalik faoliyati davomiyligi va rivoji ta ’minlanadi. Bunday
x o ‘jalik m ablag‘i nomoddiy aktivlardir.
Nomoddiy aktivlarga yer, suv va boshqa tabiiy boyliklardan
foydalanish huquqi, patent, litsenziyalar, kompyuter dastur mah-
sulotlari, savdo belgisi va boshqalar misol b o ‘ladi. N omoddiy ak-
tivlar tabiiy-moddiy ko ‘rinishga ega b o ‘lmaydi, ammo korxonaga
daromad kelishini ta ’minlaydi yoki korxonalaming biror bir faoli-
yat bilan shug‘ullanishiga huquq beradi. Ular qiymatga ega b o clib,
asosiy vositalar kabi o ‘z qiymatlarini mahsulot tannarxiga es-
kirishini hisoblash orqali qo‘shib boradilar.
Nomoddiy aktivlarning o ‘ziga xos xususiyatlari quyidagilar-
dan iborat.
- bu aktivlardan foydalanish muddati bir yildan yuqori;
- korxonaning foyda olishiga m o ‘ljallangan;
- b a’zi bir nomoddiy aktivlardan tashqari (tovar belgilari va
boshqalarga) bir m e’yorda amortizatsiya hisoblanadi.
Quyida asosiy vosita, nomoddiy aktivlardan tashqari x o ‘jalik
m ablag'lari hisoblanadigan korxonalaming boshqa asosiy mulklari
ham ko'rib chiqiladi.
Kapital qo‘yilmalar - korxonaning qurilish-montaj ishlari, as-
bob-uskunalar sotib olish, keltirish va boshqa kapital ishlar va xara-
jatlari demakdir.
Uzoq muddatli moliyaviy qo‘yilm alar (1 yildan yuqori mud-
datga) - daromad olish maqsadidagi sarflangan xarajatlar. M oli
yaviy q o ‘yilmalarga quyidagilam i misol tariqasida keltirish m um
kin: boshqa korxonalarga investitsiyalar, berilgan qarzlar va hoka-
zo.
32
Aylanm a m ablag‘lar korxona x o ‘jalik faoliyati tez harakatla-
nadi. Aylanma m ab laglarn in g o ‘ziga xos xususiyatlari quyidagi-
lardan iborat:
- faqat bir ishlab chiqarish siklida xizmat qiladi;
- o ‘zining tabiiy k o ‘rinishini o ‘zgartiradi (yoki qayta ishlana-
di, yoki bir shakldan ikkinchi shaklga o la d i);
- o ‘z qiymatini bir ishlab chiqarish siklidavoq tayyor m ahsu
lot (xizmat, ish) qiym atiga o ‘tkazadi.
Aylanma m ablaglarning yuqoridagi xususiyatlari korxonalar
oldiga m ahsulot ishlab chiqarish jarayonida doimo mehnat buyum-
larining o ‘rnini to ld irish n i, ya'n i sotib olishni vazifa qilib qo yadi.
Aylanma m ablaglarning ba’zilari mehnat buyumlari b o lib ,
ular ishlab chiqarishda qatnashadi. Bunday mehnat buyumlari kor
xona x o ‘jalik faoliyatida m e’yorlashgan (rejalashtiriladigan) tarzda
ishtirok etadi.
M e’yorlashadigan aylanma m ab lag larg a quyidagilar misol
boladi:
Ishlab chiqarish zahiralari - mehnat buyumlari (xomashyo, m a
terial, y o q ilg l, idish va idish materiallari, ehtiyot qismlar, sotib olin
gan yarim tayyor mahsulotlar)dan iborat b o lib , ular ishlab chiqar
ish yoki xizmat ko ‘rsatish, ish bajarish uchun m oljallangandir.
Tayyor mahsulot - korxonaning barcha ishlab chiqarish bosq-
ichlaridan o lg a n , davlat standartiga, texnik shartlarga javob bera-
digan hamda korxonaning nazorat b o lim i tomonidan tekshirib qa-
bul qilingan va korxonaning tayyor mahsulot omboriga qabul qilib
olingan mahsulotlardir. Korxonaning tayyor mahsuloti x o ;jalik
faoliyatida doimo oborotda b o lib , ular korxona qaysi mulkehilik
shakliga asoslanganidan qat’iy nazar rejalashtiriladi.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida korxonalam ing tayyor
mahsulotlarini sifatlilik darajasi, j ah on standartiga t o l a javob bera
olishi, jahon bozori raqobatiga bardoshliligi nafaqat korxona, balki
butun x o ‘jalikning rivojiga ta'sir etadi.
Qisqa muddatli moliyaviy qo‘yilmalar bir yildan kam muddat-
ga boshqa korxonalarga qo'yilgan investitsiya (obligasiyalar, aksi-
yalar) va bir yildan kam muddatga berilgan qarzlardir.
33
Aylanm a m ablag ia m in g m e’yorlashmaydigan turlari ham
mavjud b o iib , ular korxona xo'jalik faoliyatining muomala soha-
sida ishtirok etadi.
Pul m ab lag iari - kassadagi naqd pul, hisoblashish schyotidagi
pul m ab lagiari, bank schyotlaridagi pul m ab lag iari, pul hujjatlari
(pochta markalari, davlat boji markalari, aviachiptalari, dam olish
uylariga, bolalar oromgohlariga sotib olingan y o ilan m alar va ho-
kazolar) hamda y o id a g i pul m ablagiaridir.
Kassadagi naqd pul - korxona x o ‘jalik faoliyatida ishlatish uc
hun m oijallangan naqd pullardir. Kassadagi naqd pullar m e’yori,
shu korxonaga xizmat qiluvchi bank tomonidan belgilanadi. Ushbu
belgilangan m e’yor orqali korxonalarda ortiqcha naqd pullar turib
qolishining oldi olinadi.
Hisoblashish schyotidagi pul m ablagiari. Korxonalar o ‘z faoli-
yatlari davomida turli korxonalar, muassasalar, tashkilotlar bilan
m uom alada va hisoblashishda b o iib , bunday vaqtlarda bank orqali
hisoblashish amalga oshiriladi.
Valyutadagi pul m ablagiari. Korxonalar faoliyati davomida
m illiy valyutamizdan tashqari valyuta m ablagiaridan ham foy-
dalanadilar. M amlakatimiz mustaqillikga erishganidan so‘ng kor-
xonalami valyuta m ab lag iari bilan hisoblashishlari kengaymoqda.
Korxonalarda pul m ablagiarining hisobi 0 ‘zbekiston Respublikasi
M arkaziy Banki ishlab chiqqan k o ‘rsatma va nizomlarga asosan
olib boriladi. Debitorlik qarzlari korxonaga berilishi va to ian ish i
kerak b o ig a n m ab lag ia r miqdoridir. Korxonaning debitorlik qarz-
lariga quyidagilar misol b o ia d i.
- hisobdorlik summalari (korxonani xodimlariga xizmat sa
fari uchun bergan, x o ‘jalik faoliyati ehtiyojlariga kerakli b o ig a n
m a b lag ia r (tovar, material, kanselyariya buyumlari va hokazolar)
ni olib kelish uchun berilgan pul m ablagiari);
- yetkazilgan zarar yuzasidan hisoblashish summalari (xodim-
larning korxonaga yetkazgan zararlari yuzasidan to ia s h i kerak
b o ig a n qarzlari);
34
- turli debitorlik summalari (sotilgan asosiy vositalar, nom od
diy aktivlar, qimmatbaho qog‘ozlar yuzasidan korxonaga tushishi
kerak bo ‘lgan qarz summalari va hokazolar).
Hozirgi vaqtda hukumat tomonidan korxonalar o ‘rtasida turli
debitorlik va kreditorlik qarzlarini kamaytirish, tugatish borasida
chora-tadbirlar belgilanib, am aliyotga tatbiq etilmoqda.
Shunday xo‘jalik m ablag‘lari mavjudki, ular korxona xo'jalik
faoliyati oborotidan chetlatilgan b o ‘ladi.
Foydadan hisoblangan va to ia n g a n soliqlar - korxona xo ja lik
faoliyati natijasidaolgan foydasidan ishlab chiqilgan k o ‘rsatmalarga
asosan, soliq summalarini to ‘laydi. Shu maqsadda hisoblangan va
to ia n g an soliq summalari korxonalam ing oborotdan chetlatilgan
m ab laglari hisoblanadi.
Ishlab chiqarish xarajatlan - korxonaning ishlab chiqarish b i
lan b o g liq b o lg a n m ablaglaridir.
Davr xarajatlari - korxonani boshqarish, tashkil etish va mali-
sulotni sotish bilan bog‘liq b o lg a n moddiy ham da mehnat saiflari.
M uomala xarajatlari - savdo korxonalarining faoliyati bilan
b o g liq xarajatlar b o ‘lib, ular ham savdo korxonasining oborotdan
chetlatilgan m ab lag la ri hisoblanadi. Masalan, reklama, transport,
elektr energiya to'lovi, mehnat haqi xarajatlan va hokazo.
Tugallanmagan ishlab chiqarish - korxona barcha ishlab chiqa
rish bosqichlaridan to ‘liq o4m agan, tegishli texnik va boshqa sinov-
lardan o ‘tmagan, yig‘ilmagan mahsulotlar bilan b o g iiq xarajatlar.
Yordamchi ishlab chiqarish xarajatlari -k o rx o n ad a tashkil etil-
gan yordamchi ishlab chiqarish bilan b o g iiq xarajatlar.
Zarar - korxona xo‘jalik faoliyati natijasida olingan molivaviy
natija b o iib , u asosiy vositalarni, nomoddiy aktivlami, qimmatba
ho qog‘ozlami, tovarlami, tayyor mahsulotni (ish, xizmat) sotish
natijasida vujudga kelishi mumkin. Bu xarajatlar 1995- yilning 1-
yanvardan amaliyotga joriy qilingan «Mahsulot (ish, xizmat) ishlab
chiqarish va uni sotish bo ‘yicha mahsulot (ish, xizmat) tannarxiga
kiritiladigan xarajatlar tarkibi va moliyaviy natijalarning shaklla-
nish tartibi to ‘g ‘risida»gi nizomga asosan guruhlanadi.
35
Buxgalteriya hisobi obyektining “X o ‘jalik m ablaglarining
tashkil topish m anbalari” guruhi quyidagi ikki turga bolinadi:
Korxona m ablaglarining manbasi.
Chetdan jalb etilgan m ablag‘lam ing manbasi yoki majburi-
yatlar. X o‘jalik m ablaglarining tashkil topish manbalari guruhi-
dagi hisob obektlari tarkibini quyidagi chizmada k o ‘rish mumkin
(1.4.5-chizma).
M a b la g ‘la r m a n b a i (p a ss iv la ri)
m a n b a i
| 