1.4.5-chizma. Xo'jalik mablag'larining tashkil topish manbalari tasnifi
36
K orxona faoliyati davomida x o ‘jalik m ablagiarining tash
kil topish manbalari quyidagi y o ‘nalishlar bo ‘yicha kengayib,
k o ‘payib boradi.
- soliq to io v id a n so ‘ng, korxona ixtiyorida qoladigan foyda
hisobiga;
- topadigan turli fondlar hisobiga (zahira kapitali, qo‘shimcha
kapital va hokazolar);
- qarzga va kreditga olingan pul m a b lag ia ri hisobiga;
- aksiyadorlar umumiy yig ‘ilishi qaroriga k o ‘ra, ustav fondi
oshishiga y o ‘naltirilgan dividendlar hisobiga;
- maqsadli moliyalashtirish hisobiga;
- boshqa majburiyatlar hisobiga.
Yuqoridagilardan k o ‘rinib turibdiki, korxonalaming x o ‘jalik
m ablagiarining tashkil topish manbalarim ikki guruhga ajratish
mumkin.
Korxona m ablagiarining tashkil topish m anbalariga ustav kap
itali, fondlari, zahiralar, foyda va daromadlar ham da boshqalar mi-
sol b o ia d i.
Korxonalar faoliyati boshlanishida ular x o ‘jalik m ablagiari
manbasi ustav kapitali hisoblanadi.
Ustav kapitali - korxonalar faoliyati boshlanishi uchun davlat
yoki ta ’sischilar (mulkdorlar)ning ajratgan moddiy boyliklarining
pul ko'rinishidagi qiymatidir.
Ustav kapitali quyidagicha shakllanishi mumkin:
- ustav kapitaliga ta ’sischilaming pul m ablag‘i k o ‘rinishidagi
hissasi hisobiga;
- korxonaning tashkil topishida davlat q o ‘yilmasi hisobiga;
- moddiy boylik, qimmatbaho qog‘oz, nomoddiy aktiv va
boshqalar k o ‘rinishida ta ’sischilaming qo‘shgan hissasi hisobiga.
Korxonalar faoliyati boshlanishi uchun kerak b o iad ig an
m a b lag iar miqdori va turi shu korxona faoliyati turi hamda doira-
siga b o g iiq b o ia d i. Demak, korxona faoliyati uchun davlat yoki
ta ’sischilar tomonidan ajratilgan asosiy vositalar, nomoddiy aktiv-
lar, naqd pullar, hisoblashish schyotidagi pul m ab lagiarining tash
kil topish manbasi ustav kapitali hisoblanadi.
37
Foyda - korxona faoliyatining ijobiy natijasi b o lib , xarajatlar
daromadlardan kam b o lg a n hollarda vujudga keladi.
Korxona foydasi mahsulot (ish, xizmat), tovar, asosiy vosita-
lar, nomoddiy aktivlar, qimmatbaho qog‘ozlar sotish orqali olini-
shi mumkin.
S of foyda - soliq tolovlaridan so ‘nggi foyda miqdori. Sof foy
da kapital q o ‘yilmalarga va asosiy hamda aylanma m a b la g la r osh-
ishiga, o lg a n yil zararini qoplashga, zahira kapitaliga ajratma, turli
ajratmalarga shuningdek, mulkdorlarga dividendlar va daromadlar
to la s h g a y o ‘naltiriladi.
Xalqaro hisob amaliyotida sof foydaning hisobidan amalga os-
hiriladigan xarajatlarni taqsimlanmagan foyda schyotida aks etti-
rish qabul qilingan.
Taqsimlanmagan foyda aksiyadorlar va m ulkdorlar o ‘rtasida
dividend ko‘rinishida taqsimlanmagan sof foyda bolinm asidir.
Joriy davrda vujudga kelgan so f foyda tashkil topishi vaqti-
da taqsimlanmagan foyda sifatida, shu bilan birga aksiyadorlar va
ta'sischtlarni qonun-qoidaga ko'ra, o ‘matilgan tartibda taqsimlash-
ga tayyor b o lib ham yuzaga keladi.
Dividend majburiyatlari - aksiyadorlik yoki o ‘rtoqlik jam i-
yatlarini sof foydalarining aksiyadorlar va ta ’sischilar o ‘rtasida
taqsirnlanadigan bir qismidir.
Aksiyadorlik jam iyatlaridagi sof foydani dividend k o ‘rinishida
taqsirnlanadigan qismi aksivalar miqdoriga b o g iiq b o lad i.
0 ‘rtoqlik jam iyatlarida esa ta ’sischilam ing ustav kapitaliga
qo‘shgan hissasi, miqdoriga to g ‘ri proporsional tarzda sof foydan
ing bir qismi dividend tarzida ajratiladi.
Kelgusi davr daromadlari - korxona xo'jalik faoliyati joriy
davrida yuzaga keladigan, ammo kelgusi davrga taalluqli daromad-
lardir.
Kelgusi davr to lo v lari va xarajatlari to lo v i yuzasidan zahira
lar
- korxonaning kelgusidagi xarajatlari (asosiy vositalar-
3 8
ni tiklash) va to io v la ri (mehnat ta ’tili uchun to ‘lovi) yuzasidan
jarng'ariladigan zahiralar. Ushbu zahiralam i hisoblashdan maqsad-
lar kelgusi m avzularda keng yoritilgan.
Shubhali qarzlar yuzasidan zahira - korxonalami dargumon
qilinayotgan kreditorlik qarzlarini qoplash yuzasidan ja m g ‘arilgan
pullardir.
M aqsadli moliyalashtirish - byudjetdan yoki tarm oq maxsus
fondlaridan maqsadli xarakterga ega b o ig a n aniq bir tadbirlami
moliyalashtirish uchun olingan m a b la g ia r manbasi.
M aqsadli moliyalashtirishlar korxonalami qayta tiklash va
qurollan-tirish uchun amalga oshirilishi mumkin.
Asosiy vositalam ing eskirishi - asosiy vositalar qiymatini bir
m e’yorda o ‘m atilgan tartibda mahsulot qiym atiga qo‘shib borish
maqsadida hisoblangan am ortizatsiya ajratmalaridir.
Nomoddiy aktivlam ing eskirishi - nomoddiy aktivlar qiym a
tini bir m e’yorda mahsulot (ish, xizmat) tarkibiga qo‘shish maqsa
dida hisoblangan eskirish summalari miqdori.
Korxonaning chetga jalb etilgan x o ‘jalik m ablagiarining tash
kil topish manbalari kreditlar, qarzlar, turli majburiyatlardan ibo-
rat b o ia d i.
Bank kreditlari - korxonalam ing bankdan uzoq yoki qisqa
muddatga olgan pul m ablagiarining manbasidir va ushbu kreditlar
yuzasidan korxonalaming bank oldidagi majburiyatlarini bildiradi.
Qarz m ab lag iari - bankdan tashqari korxonalardan uzoq va qisqa
muddatga olingan qarzlar manbasi b o iib , korxonalam ing ushbu
qarzlar yuzasidan majburiyatlari miqdorini bildiradi.
Turli kreditorlik qarzlari
korxonaning xo'jalik faoliyati
davomida turli yuridik va jism oniy shaxslar oldidagi qarzlaridir.
Kreditorlik qarzlariga quyidagilami misol tariqasida keltirish
mumkin:
- mol yetkazib beruvchilar oldidagi majburiyat;
- byudjet oldidagi majburiyat;
- ijtimoiy sug‘urta tashkilotlari oldidagi majburiyat;
39
- mehnat haqi yuzasidan xodim lar oldidagi qarz va hokazolar.
Ushbu kreditovlik qarzlari to ‘lash uchun hisoblangan, ammo
hali to‘lab ulgurilmagandir.
Kreditorlik qarzlari va majburiyatlarining mavjudligi hamda
shu bilan birga ularning debitorlik qarzlaridan k o ‘p b o lish i korxo
na moliyaviy holatiga salbiy ta ’sir etishi mumkin.
Buxgalteriya hisobi predmeti obyektining uchinchisi xo'jalik
jarayonlaridir. K orxona faoliyati davomiyligi va uzluksizligi
x o ‘jalik jarayonlarini to ‘g ‘ri yuritish orqali ta ’minlanadi.
X o‘jalik jarayonlari yuqorida aytib o ‘tilganidek, 3 turga ajra-
tiladi:
1. T a’minot jarayoni.
2. Ishlab chiqarish jarayoni.
3. Sotish jarayoni.
T a’minot jarayonida korxona xo‘jalik faoliyati uchun zarur
b o ‘lgan m ablag‘lar bilan ta’minlanadi. Masalan, asosiy vositalar,
xomashyo, material, nomoddiy aktivlar, pul m ablag‘lariga bo‘lgan
ehtiyojlar shu jarayonda ta’minlanadi.
Ishlab chiqarish jarayonida esa tayyor mahsulot yaratiladi.
Buning uchun uchta narsa qatnashadi:
1. M ehnat vositalari.
2. M ehnat buyumlari.
3. Ishchi kuchi.
Ishlab chiqarish jarayonida ishchi kuchi mehnat vositalari yor
dam ida mehnat buyumlarini qayta ishlab, tayyor mahsulotni yarata-
di.
Yuqorida keltirilgan uch narsa ishlab chiqarish jarayonida
ishtirok etib, mahsulot tannarxini o ‘ziga xos tarzda oshiradi.
M ehnat vositalari o ‘z qiymatlarini, ularga har oyda hisoblana-
digan eskirish summalari orqali mahsulot tannarxiga asta-sekinlik
bilan qo‘shib boradi.
M ehnat buyumlari esa o ‘z qiymatini toTaligicha ishlab chiqa-
rilayotgan mahsulotga o ‘tkazadi va shu tarzda mahsulot tannarxini
oshiradi.
40
Ish kuchi esa ularni ishlab chiqarish jarayonida qatnashishiga
k o ‘ra hisoblangan m ehnat haqlari hajm ida mahsulot tannarxini os-
hiradi.
Sotish jarayonida quyidagilar sotilib pul k o ‘rinishini oladi: mah-
sulotlar (sanoat korxonalarida); tovarlar (savdo korxonalarida); ish-
lar (qurilish tashkilotlarida); xizm atlar (maishiy xizmat ko'rsatish
muassasalarida); asosiy vositalar; qimmatbaho qog‘ozlar; nomod-
diy aktivlar; turli boshqa aktivlar.
| 