номика. 2 0 0 4 г.
26
mahsulot tayyorlanadi. Yangidan tayyorlangan mahsulot, sarflan-
gan ishlab chiqarish vositalarining xodim lar mehnati bilan yaratil-
gan zaruriy va qo‘shimcha mahsulotdan tashkil topgan yangi qiy-
matlardan iborat b o la d i.
Ishlab chiqarish jarayonim buxgalteriya hisobida aks ettirish,
birinchidan, unga qilingan xarajatlar - sarflangan m ab lag lar, ish-
chi kuchi va ikkinchidan, ishlab chiqarilgan mahsulotlar - tayyor
buyumlarda qayd etiladi. Ishlab chiqarish xarajatlari pul shaklida
hisobga olinadi. Bu ishlab chiqarish xarajatlarini yagona o lc h o v
birligida ifodalash, tayyor mahsulotning ishlab chiqarish tan-
narxi haqida y ig ‘m a k o ‘rsatkichni olish uchun zarur. Pul shakli
bilan birgalikda, moddiy xarajat sarflari buxgalteriya hisobida te-
gishli tartibda natura va mehnat o ich o v lard a ham k o ‘rsatiladi. Bu
o ‘lchovlar pulda baholash uchun asos hisoblanib, ulardan xara
jatlar hajmini boshqarish uchun foydalaniladi. Buxgalteriya hiso
bi mehnat vositalari va ishchi kuchi sarfini aks ettira turib, ishlab
chiqarish jarayonining boshqa tomonini anglatadigan ishlab chiqa
rish iste’molini ham o ‘z ichiga oladi.
K o‘pgina korxonalarda ishlab chiqarish vositalari birdaniga
tayyor mahsulotga aylanmaydi. Chunki, ularga melinatning ta’siri
yangitdan yaratilgan mehnat mahsuli sifatida, m a’lum vaqtni tal-
ab qiladi. Shu vaqtning o ‘tishi davomida ular tugallanmagan ishlab
chiqarish shaklida b o ‘lib turadi.
Ishlab chiqarish jarayoni da yaratilgan milliy daromadni taqsim-
lash jarayoni vujudga keladi. Taqsimlash paytida zaruriy m ah
sulotning puldagi ifodasi, korxona va davlatning markazlashtiril-
gan sof daromadining summasi hisoblab chiqiladi. Bunda korxo-
naning foydasi buxgalteriya hisobida keyinroq, y a ’ni sotish tuga-
gandan so‘nggina aniqlanadi va qayd qilinadi. Korxonalam ing
m ablaglari boshqa-boshqa bosqichlarda, y a ’ni operatsiya jarayon-
ida sodir b o la d i. Bu - korxona ta ’minoti va tayyor buyumlami so
tish bosqichlaridir.
Ta’minot doirasida korxona pul m a b lag la ri hisobiga o ‘ziga
zarur b o lg a n moddiy boyliklarni sotib oladi. Sotish bosqichida ish
lab chiqarish jarayonida yaratilgan mahsulotning iste’molchilarga
27
sotish sodir bo‘ladi. Bu bosqichning yakunida korxona zahiralari
yana pul shakliga kiradi.
Korxonaning ta ’minoti va sotish jarayonlarini aks ettirishda
buxgalteriya hisobi quyidagilam i qayd qilishi zarur. jarayonlar bi
lan b o g iiq bo ‘lgan xarajatlar, y a’ni ishlab chiqarish vositalarini
xarid qilish va mahsulot sotilishiga qilingan xarajatlar; ta ’minot ja-
rayonida xarid qilinadigan buyumlar; sotish uchun m o ‘ljallangan
va sotish jarayonida joylashgan ishlab chiqarish mahsulotlari ham
da sotilgan buyumlar uchun korxonalar tomonidan olinadigan pul
m ablag‘lari va hokazo.
Sotish jarayonining yakunlanishi moddiy ishlab chiqarish so-
hasida yaratilgan sof daromadni taqsimlash imkonini beradi.
Tovar ishlab chiqarish sharoitida korxona mablagMarining
aylanish davri uning boshqa korxonalar, tashkilotlar va muassa-
salar bilan xo ‘jalik aloqalarini yuzaga keltiradi. Bunday aloqalar
korxonada mol yetkazib beruvchilar va xaridorlar bilan ta ’minot
ham da mahsulot sotishni amalga oshirishda, bosh kompaniya b i
lan unga u yoki bu m a b lag iam i topshirish yoki olib qo‘yish pay-
tida, bank muassasalari bilan ulardan ssudalar olishda, byudjetdan
tashqari tashkilotlar bilan ijtimoiy ehtiyojlarga doir hisob- kitoblar-
da yuzaga keladi. X o‘jalik aloqalari buxgalteriya hisobida korxona
m ablag‘larini aylanish davrining tegishli bosqichlari aks ettirilay-
otgan paytdan qamrab olinadi. Ishlab chiqarish vositalari va ish-
chi kuchini ishlab chiqarish maqsadlari uchun qilingan iste’moldan
tashqari, korxonada noishlab chiqarish iste’mollari ham sodir
b o ‘ladi.
Noishlab
chiqarish
iste’moliga
korxona
tasarrufidagi
m ablagiaridan foydalanish kiradi. U lam ing tarkibiga uy-joy,
maishiy xizmatlar, sog‘liqni saqlash va boshqa shu kabi mablag'lari
kiradi. Bu m ablag‘lam ing holati va ulardan foydalanish ham bux
galteriya hisobida hisobga olinadi.
Korxona m ablag‘larining aylanish davri shundan iboratki, ular
- ishlab chiqarishga, ishlab chiqarish - tovarlarga, tovarlar esa
yana pul shakliga aylanadi. Demak, m ablagiarning aylanish davri
faqat uning har xil bosqichlari ketma-ket, uzluksiz kelib tursagina
sodir bo‘lishi mumkin.
M ablaglarnin g aylanish davrini to ‘g ‘ri tashkil qilish, ularni
har bir bosqichi b o lg a n muddatlarda b o lish in i talab qiladi. Korx-
onalarda vujudga keladigan jarayonlar, odatda, har doim uzluksiz
sodir b o ‘ladi. Shuning uchun ham, korxonalar har bir bosqichda,
y a’ni uch shakldagi - pul, ishlab chiqarish va moddiy m ablaglariga
ega b o ‘lishi kerak. Shu bilan birga bu m ablag‘lam ing miqdori kor
xona faoliyatining hajm iga to ‘g ‘ri kelishi va har bir bosqichda ish-
ni ta’minlashi kerak.
Barcha jarayonlar - ta ’minot, ishlab chiqarish va sotish alohida
xo‘jalik operatsiyalaridan iborat b o la d i. Ishlab chiqarishda mehnat
buyumlarini mahsulot tayyorlashga sarflash, korxona xodimlar-
iga bajargan ishlari uchun ish haqi hisoblash, mehnat vositalari-
dan m ahsulot ishlab chiqarishda foydalanganlik uchun amortizatsi-
ya ajratmalarini hisoblash va hokazolarni qayta-qayta qiymatda
amalga oshiradi. Har bir operatsiyaning asosiy mazmuni korxona
m ablaglarining harakati, ularning shakllari o ‘zgarishidan ibo
rat. Masalan, materiallam i xarid qilishda korxona pul m ab lag lari
o 'm iga o ‘zlariga kerak b o lg a n mehnat buyumlarini oladi va ular-
ni sarflashda mehnat buyumlarni ishlab chiqarish jarayoni yuzaga
kelib, tayyor mahsulot olinadi.
| 