jarayonlari natijasida o ‘zgarib borishlarini yoppasiga, uzluksiz, qo-
nun-qoidalarga asosan hujjatlarda to iiq , aniq, t o g ‘ri aks ettirish va
samarali boshqarilish uchun zarur axborotlami
shakllantirish hiso-
blanadi.
Buxgalteriya hisobining obyektlari:
- a k tiv la r;
- majburiyatlar;
-
xususiy kapital;
- zahiralar;
- daromadlar;
-
xarajatlar;
- foyda va zarariar;
- va ular harakatlari bilan b o g iiq xo‘jalik jarayonlari hisobla-
nadi.
Buxgalteriya hisobining ushbu obektlarini korxona faoliyatida-
gi ishtirokiga ko‘ra xo‘jalik faoliyatini ta ’m inlash va xo‘jalik faoli-
yatini tashkil etish bilan b o g iiq hisob obyektlariga b o ‘lish mum-
kin.
Xo‘jalik faoliyatini ta ’minlash bilan bog‘liq gurahiga:
- x o ‘jalik m ablag‘lari;
- xo ‘jalik m ablaglari manbalarini tashkil etish bilan bog‘liq h i
sob obyektlari kiradi.
Xo‘jalik faoliyatini tashkil etish bilan
b o g iiq hisob obyektlari
guruhi tarkibi:
- korxona faoliyatini tashkil etishda sodir boigan xo‘jalik ja ra
yonlari ushbu guruh hisob obyektlardan iborat.
Hisob obyektlari buxgalteriyada qiymat o ic h o v i bilan hisob
ga olinadi.
X o‘jalik faoliyatida foydalanishiga k o 'ra xo‘jalik m ablaglari
asosiy va aylanma kapitallarga b o iin ad i.
Asosiy kapital tarkibiga - asosiy vositalar, nomoddiy aktiv
lar,
uzoq muddatli investisiyalar, debitor qarzlar va xarajatlar,
o ‘matiladigan asbob-uskunalar va kapital qo‘yilmalar kiritiladi.
Aylanma kapital tarkibi - tovar-moddiy zahiralar, kelgusi davr
va kechiktirilgan xarajatlar, debitorlar, pul m ablag‘lari,
qisqa mud-
22
datli investisiyalar ham da boshqa aktivlardan iborat. Shakllanish
manbalari va maqsadli ishlatilishiga k o ‘ra korxona m ablagiari xu-
susiy va qarz kapitallariga b o ‘linadi.
Xususiy kapital korxonaning o ‘ziga tegishli mulk b o iib , un-
ing miqdori aktivlardan m ajburiyatlam i ayirish y o ‘li bilan aniqla
nadi.
Uning tarkibiga - ustav, qo‘shilgan, zahira kapitallari, taqsim-
lanmagan foyda, sotib olingan xususiy aksiyalar, kelgusi davr xara-
jatlari ham da to lo v lari uchun qilingan zahira va maqsadli tushum-
lar kiritiladi.
Qarz kapitali boshqa yuridik ham da jism oniy shaxslarga te
gishli bo‘lib qonun hujjatlariga muvofiq vaqtinchalik korxona ba-
lansidagi m ablagiardir. Bunday kapitallar banklar, mijozlar, byud-
jet, maqsadli jam g ‘armalar, ishchi-xizmatchilar, ta’sischilar, sho'ba
va qaram x o ‘jalik jam iyatlariga tegishli kredit, zayom ham da maj-
buriyatlardan iborat.
“Buxgalteriya hisobi” fani ham o ‘zining o ‘rganadigan predme
ti va uni o ‘rganishda maxsus metodlarga ham egadir.
Metod (usul, yunonha metodos) tushunchasi ikki m a’noni
bildiradi:
- ayrim voqealarni bilish, o'rganish usuli;
-
alohida usul, harakat usuli yoki k o ‘rinishi.
Birinchi tushuncha kengroq m a’noga ega b o iib , “Buxgalteriya
hisobi nazariyasi” fani voqealar (xo‘jalik jarayonlari)ni bilish, hi-
sobga olish, o ‘rganishda barcha fanlar uchun umumiy bo‘lgan “di-
alektika”, “deduktiv”, “induktiv” kabi usullar ham da “makon va
zamon” kategoriyalaridan foydalanadi.
Ikkinchi m a’noda - alohida foydalaniladigan usullar m a’nosida
- qollaniladigan usullar yig‘indisi hisobning metodologiya
(uslubi) sini tashkil etadi. M etodologiya buxgalteriya hisobi oldi-
da turgan maqsad va vazifalarni
hal etish yullari majmuasi, y a ’ni
mavjud ilmiy, texnik va texnologik bazalar y ig ‘indisi hisoblanadi.
Usulning mazmuni - mazkur fanning predmeti, vazifalari va
uning oldiga q o ‘yiladigan talablar xususiyatlariga b og‘liq b o ‘ladi.
Ular buxgalteriya hisobi usulining tarkibiga kiradigan aniq usullar-
ni belgilab beradi.
23
Hisob yuritish tartibini belgilab beruvchi tarkibiy
qism sifatida
buxgalteriya hisobiga xos b o ‘lgan quyidagi usullami k o ‘rishimiz
mumkin (1.3.1-jadval).
