1 bob. Buxg alteriya h iso b I n a z a r iy a si fa- n in in g a h a m iy a t I, pr e d m e t I, m eto d I va

Buxgalteriya hisobi - iqtisodiy siyosat shakllanishining asosiy 
b o ‘g ‘ini, korxona kapitali aylanishini boshqarish va ishlab chiqar- 
ish xo‘jalik faoliyatini tartibga solishda hisob m a’lumotlami y ig ‘ish 
ham da bir tizim ga keltirishda yagona mexanizm hisoblanadi.
Buxgalteriya hisobining tug‘ilish davri Italiya diyori bilan 
bog'liqdir. Jamiyatda ikkiyoqlama yozuv paydo bo‘lishi soha rivoj- 
lanishiga asos b o la d i. X III-X IV asrlarda ikkiyoqlama yozuv tizimi 
paydo bo ‘ldi va Shimoliy Italiyaning bir necha savdo markazlari- 
da undan foydalanila boshlandi. Topilgan yagona q o ‘lyozmalarga 
k o ‘ra ikkiyoqlama yozuv 1340-yili paydo bo ‘lgan
Yana boshqa manbalarga k o ‘ra, bundan ham oldinroq Fransi- 
yanmg Shampan viloyati savdo firmalarida (1299-1300) ikkiyoqla­
m a yozuvdan foydalanilgan. Ikkiyoqlama yozuvga fransuz monaxi 
Luko Pacholi asos solgan. U «Schyot va yozuvlar to ‘g ‘risida riso- 
la» nomli asarida (1494) hisob yozuvlariga oid tushunchani ochib 
berdi. Hozirda ham bu kitob juda dolzarb hisoblanadi.
Buxgalterlavozim ini birinchi b o iib , Insburkschyotlarpalatasi- 
ning ish yurituvchisi Xristofor Shtexer olgan, bu borada imperator 
M aksimilian I ning 1498-yil 13-fevralda chiqargan b u y ru g l Vena 
davlat muzeyida saqlanmoqda.
Buxgalteriy a hisobi bo‘yicha darslik birinchi marta XIX asrda 
Rossiyada paydo bo‘ldi. 1931-yili K.Klarko va N. Nemchinnovlar 
tomonidan «Schyot ilmi» nomli o‘quv qo‘llanm a nashr etildi.
1710-yilda Rossiya hukumatining «Harbiy va boshqa ishlar 
bo‘yicha xabarnoma» gazetasida birinchi bor «Buxgalter» so ‘zi 
paydo b o ‘ldi. Bu davrda Rossiyada Pyotr I tomonidan harbiy islo- 
hotlar o ‘tkazilavotganligi munosabati bilan hisob va nazoratga juda 
katta e ’tibor berilayotgan edi.
K o‘rinib turibdiki, Buxgalteriya hisobi fan va mutaxassislik 
sifatida shakllanishi ham da rivojlanishi uzoq o'tm ishga ega. Shu 
yerda o ‘rinli savol tug‘ulishi mumkin. 0 ‘zbekistonda qachon bnx- 
galteriya hisobi shakllana boshlagan? Buxgalteriya hisobi nafaqat 
Germaniya, Rossiya va boshqa Yevropa mamlakatlari balki, 0 ‘rta 
Osiyoning markazi hisoblangan bizning diyorimizda XV asrda 
shakllana boshlagan.
18

lin in g ilk bor kurtak otishi Amir Temur tomonidan hisob daf- 
tarini yurituvchi shaxslar - yozuvchilam i (kotiblam i) tayinlagani 
bilan bog‘liq. U o ‘zining «Temur tuzuklari» nomli asarida shun- 
day deb yozadi. «Saltanatning har bir ldorasida b oiad ig an kir- 
im- chiqim lam i, kundalik xarajatlami yozib borish uchun bir ko- 
tib tayinlansin»8.
Yana bir rivoyatda keltirilishicha Amir Tem ur lashkarlarining 
har biri jangga kirishidan oldin katta idishga bittadan tosh tashlagan 
va jangdan eson-omon qaytgan jangchi yana bitta toshni idishdan 
olgan. Demak, idishda qolgan toshlar soni jangda halok b o ig a n
jangchilar sonini bildirgan. Bu oddiy hisob-kitob buxgalteriya hi­
sobining bir usulini ifodalaydi. Ya’ni, «Kirim - chiqim = qoldiq». 
Keltirilgan misollardan k o ‘rinib turibdiki, bizda ham buxgalteriya 
hisobi boshqa davlatlar kabi o ‘z tarixiga ega ekan.
Respublikamizning hisob tizim ida buxgalteriya hisobining fan 
sifatida shakllanishi va bugungi kunda mustaqil milliy buxgalteriya 
hisobi tizimining paydo bo‘lishida professor S.B.Qodirxonovning 
qo‘shgan hissasi juda kattadir. Ayniqsa «Buxgalteriya hiso­
bi nazariyasi» fani rivojlanishida domlaning mehnati k o ‘pdir. 
S.B.Qodirxonov birinchilardan b o ‘lib, 1970-yilda «Buxgalteri­
ya hisobi nazariyasi» nomli darslikni rus tilidan o ‘zbek tiliga tarji- 
ma qildi, 1976-yilda «Sanoatda buxgalteriya hisobi» nomli darsli- 
gi o ‘zbek tilida bosmadan chiqdi. Jamiyatdagi iqtisodiy islohotlar- 
ni hisobga olgan holda 1993- yilda bu darslik qayta nashr qilindi.
Buxgalteriya hisobining asosi hisoblangan «Buxgalteriya h i­
sobi nazariyasi» fani va uning usullari borasida hozirda ham har 
xil tushuncha va qarashlar mavjud. M asalan, rossiyalik olim Yu.A. 
Babayevaning fikricha: «Buxgalteriya hisobi nazariyasi - buxgal­
teriya hisobi tizimini nazariy, uslubiy asosini o ‘rganish va uni tash- 
kil qilish b o ‘yicha amaliy tavsiya berishdir»9.
SA . S o liv o ld ie v v a b o sh q a la r. B u x g a lte m a n in g iz o h li lu g ‘a t i - T . : « N O R M A » 2 0 1 0 .
’’ Ю .А . Б а б а е в а и д р. Б у х г а л т е р с к и й ф и н а н с о в ы й у ч е т . У ч е б н и к д л я в у зо в - М .. 
В у з о в с к и й у ч е н и к - В З Ф Э Н 2010.
19

Bizning fikrimizcha: «Buxgalteriya hisobi nazariyasi - bu bux­
galteriya hisobining alifbosi bo‘lib, u sohaning jamiyatdagi o ‘mi, 
predmeti, obyekti va usullari bo‘yicha nazariy tushuncha beruvchi 
fandir».

Download 0,98 Mb.