’ B.Nidi?.. H. A nderson. D . K o ld u y ell 'P n n cib les o f A ccounting". М .Ф инансы и эк о
номика. 2 0 0 4 г
bul qiluvchilami o ‘zaro boglovchi bo‘g ‘in” deb xulosa qiladi va
uning vazifalarini quyidagi tarzda guruhlaydi.
- xo ‘jalik faoliyati jarayonlarini baholaydi va ulardan kelajak-
da foydalanishni ta ’m inlash uchun tegishli tarzda qayd etib borish;
- m a’lum otlami jam laydi, saqlanishni ta ’minlaydi va ulami
foydalanish qulay tarzda qayta ishlash;
- qayta ishlangan m a’lumotlami hisobotlar vositasida boshqa-
ruv qarorlari qabul qilish uchun foydalanuvchilarga yetkazib ber-
ish.
Buxgalteriya hisobi yordamida xo jalikda mavjud b o ‘lgan har
xil turdagi moddiy qiymatliklar va pul m ablag'larining miqdori,
boshqa korxona ham da tashkilotlar bilan hisob-kitoblam ing hola-
ti, undagi boshqa resurslaming umumiy hajmi haqida m a ’lumotlar
olinadi; tayyorlangan materiallar, ishlab chiqarilgan va sotilgan
m ahsulot hajmi ham da tannarxi aniqlanadi; xo‘jalik faoliyatining
moliyaviy natijalari - foyda yoki zarar hisoblab chiqiladi; korxo-
naning rentabelligi ham da korxona va uning tarkibiy qismlarining
boshqa qator ko‘rsatkichlari hisoblab aniqlanadi.
Buxgalteriya hisobida ham operativ va statistik hisobdagi kabi
barcha o ‘lchovlar - natura, mehnat va pul o ‘lchovlari qo‘llaniladi.
Lekin unda pul o ‘lchoviga alohida ahamiyat beriladi, chunki u bux
galteriya hisobining umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlarini olish im-
konini beradi. Shuning uchun pul o ‘lchovida buxgalteriya hisobin
ing barcha obyekti an , garchi ular natura va mehnat o ‘lchovlarida
aks ettirilgan b o ‘lsa ham, albatta, pul o ic h o v id a ifodalanadi.
Pul o ic h o v birligi yordamida buxgalteriya hisobi, quyida
gi umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlami beradi: korxonaning bar
cha m ab lagiari hajmi, ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlar,
davr xarajatlari, ko‘zda tutilmagan xarajatlar, malisulotning ishlab
chiqarish tannarxi, sotishdan olingan yalpi tushum, marjinal foyda
va boshqalar.
Buxgalteriya hisobining eng muhim xususiyatlaridan biri shun-
daki, uning hujjatlarida barcha xo‘jalik operatsiyalari yoppasiga
qayd qilinadi. Bu barcha xo‘jalik jarayonlarining to ‘la tavsifini ol
ish uchun zarurdir.
12
Buxgalteriya hisobining boshqa xususiyatlaridan bin uning hu-
jjatlanishidir. Buxgalteriya hisobi tizim ida qayd qilinadigan har bir
operatsiya oldin hujjatlashtirilishi kerak. H ujjat buxgalteriya hiso
bi m aium otlarining yagona manbai hisoblanadi. Barcha operatsi-
yalam i qamrab oladigan hujjatlarning mavjudligi buxgalteriya hi
sobi m a’lumotlaridan moddiy javobgar shaxslar faoliyati ustidan
nazorat qilish va boshqarish uchun asoslangan m a’lumotlami olish
imkoniyatini beradi.
Buxgalteriya hisobida yakunlangan yig‘m a k o ‘rsatkichlarni ol
ish uchun yig‘ilgan m a’lumotlami ilmiy ishlashning maxsus usul-
laridan foydalaniladi. Bu usullam ing muhim xususiyatlari shundan
iboratki, ular alohida ajratib olingan korxona, tashkilot va muassa-
salarning butun x o ‘jalik faoliyatini uzluksiz va o ‘zaro bog‘langan
holda aks ettirilishini ta ’minlaydi.
Buxgalteriya hisobining m a’lumotlari ayrim korxona, tashki
lot va muassasalar hamda m a’lum bir kompaniya tarkibiga kira-
digan korxonalar guruhi b o ‘yicha boshqaruv qarorlarini qabul qil
ish va ulam ing ishini audit qilish uchun audit manbai sifatida xiz-
mat qiladi. Buxgalteriya hisobining qator k o ‘rsatkichlari umum-
lashgan k o ‘rinishda korxonaning inoliyaviy holatini baholashda
qoilaniladi. Umumlashgan k o ‘rsatkichlammg bir guruhi faoliyatni
baholashda ko‘pincha buxgalteriya hisobining m a’lumotlariga aso-
slanadigan statistika yordamida olinadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida buxgalteriya hisobining yago
na tizimi o'zaro bog‘liq b o lg a n ikki qismdan rahbariyat tomonidan
ichki foydalanish ucliun o ‘lchanadigan, ishlanadigan va topshiril-
adigan hisob axborotining barcha turlarini o ‘z ichiga oladi. Moli-
yaviy hisob rahbariyat tomonidan firma ichida qollaniladigan ax-
borotdan tashqari, tashkilotdan tashqaridagilarga xabar qilinadigan
axborotdan iborat b o lad i.
Xo‘jalik hisobining har bir turi
operativ, statistik va buxgal
teriya hisobi korxonalami, hududlar ham da respublika boshqaruv
jarayonida m a’lum rol o ‘ynaydi.
Hisobning o ‘zaio chambarchas b o g ian g an uchta turi xalq
xo^jalik hisobining yagona tizimini tashkil qiladi. Bu tizimning
to ‘g ‘ri tuzilishi va doimiy rivojlantirilishi bozor iqtisodiyoti sharoi-
tida muhim ahamiyat kasb etadi.
Hisobning barcha turlarimng vazifalari umuman olganda bir
xildir, lekin ular alohida olingan obyektlarga nisbatan hal etiladi.
Statistik hisob buxgalteriya hisobining, ayniqsa, yakuniy
m a’lumotlaridan keng foydalanadi. Statistik hisob m a’lumotlaridan
barcha tarmoqlar va xalq xo‘jaligini boshqarish uchun zaruriv ma-
teriallar sifatida foydalaniladi. 0 ‘z navbatida buxgalteriya hisobi
ham k o ‘p hollarda statistik hisobning usul va m a’lumotlaridan foy
dalanadi. Jumladan, ishchilaming ish haqini aniqlashda statistika
usullari bilan hisoblab topilgan ishlab chiqarish normalarining ba-
jarilishi k o ‘rsatkichlaridan foydalaniladi.
X o‘jalik hisobi uch turining o ‘zaro b o g iiq lig i yagona dast
labki hujjatlashtirishdan foydalanish bilan ta ’minlanadi. Yagona
dastlabki hujjatlashtirish deganda hisobning barcha turlaridagi op-
eratsiyalami aks ettirish uchun bir turdagi m a'lum otlardan va bir
turdagi hujjatlardan foydalanish tushuniladi. Bunday amal hisob
ko ‘rsatkichlaridagi qarama-qarshiliklarni bartaraf qiladi va hisob-
dagi parallellik bilan ishlashni yuzaga keltiradi.
X o‘jalik hisobining har xil turlari va uning butun tizimi uz
luksiz rivojlanib boradi. Dastlabki m a’lumotlarni yig‘ish, texnika-
si, ishlash uslublari yaxshilanib bormoqda.
Shuni ta ’kidlash lozimki, xalqaro standartlarga javob beradi-
gan va bozor iqtisodiyoti xususiyatlariga mos keladigan hisobning
yangi tizimini ishlab chiqishda olim va am aliyotchilar rivojlangan
bozor iqtisodiyotidagi mamlakatlarda bu sohada yaratilgan narsal-
arga ko ‘r-ko‘rona yondashayotganlari yo‘q. Lekin xorijiy mam-
lakatlarining amaliyotini o ‘rganish, ulami chuqur va har tomon-
lama tahlil qilish 0 ‘zbekiston Respublikasida x o ‘jalik hisobini ta-
komillashtirish imkoniyatini beradi.
X o‘jalik hisobida quyidagi o 'lchov birliklaridan foydalaniladi:
1.Natura o ‘lchovi.
2. Pul o ‘lchov birligi.
3.M ehnat o ‘lchov birligi.
14
N atura o ‘lchov birligi tezkor hisobda, statistik hisobda, bux
galteriya hisobining analitik hisobida keng qo‘llaniladi. Bu o ‘lchov
birligi bir turdagi buyum lar hisobi uchun kerak b o ‘ladi.
M asalan, bolalar oyoq kiyimini, m uzlatkichlar soni, gazlama
metri va hokazo (metr, kg, dona, juft, litr va h.k).
Pul o ‘lchov birligi x o ‘jalik jarayonlari va vositalarini yago-
na o ‘lchovda (pulda) umum lashtirishda qo‘llaniladi, y a’ni barcha
m a b lag ia r qiymat o ‘lchov birligida ifodalaniladi.
M ehnat o ‘lchov birligi esa biror bir statistik yoki x o ‘jalik mah-
sulotlari ishlab chiqarish uchun sarf b o ‘lgan ishchi kuchi, ishchi
soni, ish soati va hokazolami aniqlashda q o llaniladi. Savdo ko-
rxonasida esa m a’lum bir tovar savdo miqdori uchun sarf etilgan
ish vaqtida, ish soati, ish kuni, ishchi kuchi va hokazoni aniqlash
da kerak b o ‘ladi. M ehnat o ‘lchov birligi xodim lar bilan mehnat
haqi yuzasidan hisob-kitoblarni olib borishda ham ahamiyatlidir.
Mehnat o ‘lchov birliklari natura o ‘lchov birliklari bilan birgalikda
mehnat unumdorligini bildiradi.
Buxgalteriya hisobi - iqtisodiy fanlardan biri b o ‘lib, uning naz
ariyasi buxgalteriya hisobini tashkil etish texnikasi, predmeti va
usulini o ‘rgatadi. Bu fan xo‘jalik tarm oqlarida buxgalteriya hiso
bini yuritish usullarini o ‘rganib, umumlashtirib, uning ilg‘or usul-
larini joriy etish bilan shug‘ullanadi. Shu bilan birga bu fan boshqa
mamlakatlar buxgalteriya hisobini yuritish usullarining ilg ‘or shak-
llarini xo‘jalik tarmoqlariga joriy etish y o ‘llarini ishlab chiqadi va
amaliyotga joriy etishga tavsiya etadi.
Kishilik jam iyatining hamma bosqichlarida ham x o ‘jalikdagi
hisob turlariga talab mavjud b o ig a n . Chunki x o ‘jalik hisobi in-
soniyat uchun zarur b o ‘lgan iste’mol buyumlari, kiyim-kechak,
oziq-ovqat va boshqalami ishlab chiqarish, taqsimlashni hisobga
olish demakdir. Har bir jam iyatning ham asosiy maqsadi zaruriy
buyumlami ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimlashdan iborat.
Bu maqsadni amalga oshirish uchun kishilar ijtimoiy hayotida so-
dir boMayotgan voqea va hodisalami kuzatish, jam iyatda mavjud
b o ‘l ^ n mehnat buyumlari, mehnat qurollarini hamda mehnat ja-
15
rayonlarini hisobga olib borish zarur bo‘ladi. Xuddi shu vazifani
esa x o ‘jalik hisobi bajaradi.
Tovar ayirboshlash davrida xo'jalik hisobi ahamiyati ko‘paydi,
chunki tovar ay irboshlash uchun umumiy ekvivalent talab etiladi.
Umumiy ekvivalentga esa faqat hisob-kitobni tashkil etish, to ‘g‘ri
yurgizish orqaligina ega bo'lish mumkin, y a n i almashtiriladigan
tovarm ishlab chiqarish uchun sarflangan mehnat miqdorini an-
iqlash kerak b o ia d i. Ishlab chiqarish kengaytirilgan takror ishlab
chiqarish jarayonining o ‘sishi natijasida xo‘jalik faoliyatiga rahbar-
lik qilish murakkablashgan va moddiy ishlab chiqarish asosida vu-
ju d g a kelgan xo ‘jalik hisobi ahamiyati oshgan, jam iyatning hamma
sohalarida mulklarni hisobga olish borasidagi. iqtisodiy faoliyatini
boshqarishdagi roli oshib borgan. Iqtisodiy faoliyatni boshqarish
xo‘jalik hisobi orqali olingan m a’lum otlar asosida olib boriladi va
tegishli qaror va qonun hamda qoidalar qabul qilinib, shular asosi-
da butun x o ‘jalik faoliyati boshqariladi.
X o‘jalik hisobi asosan quyidagi funksiyalarni bajaradi:
a) x o ‘jalik hisobi tarmoqlari korxona, tashkilot va muas- sasal-
arda sodir b o ‘layotgan xo‘jalik jarayonlarini kuzatib borish;
b) kuzatish orqali olingan m a’lum otlami miqdoriy k o ‘rsat- m a
lar da ifodalash;
d) korxona, tashkilot, muassasa x o ‘jalik faoliyatlarini kuzatish
natijalarini maxsus hujjatlarda qayd etish;
e) maxsus hujjatlarda aks ettirilgan m a’lumotlami umum-
lashtirish va guruhlashtirish, xo'jalik jarayonlari ustidan nazorat
o ‘m atish va ularga ta ’sir etish.
X o‘jalik hisobining yuqoridagi funksiyalari ayrim korxona,
muassasa, tashkilot va umuman butun xo’jalikning iqtisodiy jihat-
dan asoslangan joriy va kelgusidagi reja k o ‘rsatkichlarini tuzishda,
ular bajarilishi ustidan nazorat olib borishda muhim ahamiyat kasb
etadi.
16
| 