30
katlana boshlaydi. Bunda yirik chang fraksiyalarining bulutdan ajralib
chiqib, pastga tushish jarayoni jadallashadi. Mayda chang
zarrachalarining bulutdan ajralib chiqib, pastga tushishi bulutning
katta masofada harakatlanishi mobaynida (2-3 km) sodir bo'ladi.
Portlatishda hosil bo'ladigan changning solishtirma miqdori
quyidagi ifoda bo'yicha aniqlanishi mumkin:
N ■V
N =
N
K V
o
b
,
y
6
b
bunda N
K
- chang-gaz bulutidagi chang konsentratsiyasi, kg/m
1
; V
ob
-
chang-gaz bulutining hajmi, m
3
;
Q
b
- portlatiladigan
blok hajmi, m
3
.
Portlatishdagi karyer havosi changlanishini ayrim texnologik,
gidrochangsizlantirish va sun'iy shamollatish tadbirlari orqali ham
kamaytirish mumkin.
Changni bostiruvchi texnologik tadbirlar portlatish ishlarini
takomillashtirishda qo'llanadi. Bunda PM solishtirma sarfini ka-
maytirish texnologik tadbirning birinchi yo'nalishi hisoblanadi. Bu
esa, o'z
navbatida, zaryad bilan skvajina devorlari kontaktida
jinslarning o'ta maydalanishi va skvajina og'zidan otilib chiqadigan
changning kamayishini ta'minlaydi. Portlatish ishlarini oldingi
portlatishdan hosil bo'lgan kon massasini to'liq qazib olmasdan (25-30
m) bufer qoldirib,
shuningdek, baland pog'onalarni port- latishni
siqilgan muhitda bajarish karyer havosi changlanishini ka-
maytirishning ikkinchi yo'nalishini tashkil qiladi. Karyer havosining
changlanishini kamaytirishga tarqoq (skvajina zaryadlari orasida havo
qoldirilgan) zaryadlarni qo'llash orqali ham erishish mumkin.
Suv yordamida changga qarshi kurashish usullaridan portlatishdan
oldin va undan keyin ham foydalaniladi. Bunda kon mas- sivini
oldindan ho'llash (suv shimdirish), suv tiqini, suvga to'yinti-
rilgan
PM, gidropasta kabi changni kamaytirish usullaridan foy- dalaniladi.
1
Portlatiladigan blokka bevosita yaqin turgan yuzalarga oldindan
suv yoki changni ho'llovchi qo'shimchalar sepish yuzalardagi
32
changlarni havoga otilib chiqishini kamaytiradi. Bunda 1 m
2
yuza- ga
sepiladigan suv miqdori taxminan 10 litr bo'lishi mumkin.
Suv tiqini (водяная забойка) ichki, tashqi va aralash bo'lishi
mumkin (3.4- rasm). Tashqi tiqin bevosita skvajina og'zi atrofida
joylashgan bo'lib, bitta skvajina ustida bir necha polietilendan yasal-
gan sig'imlardan yoki bir necha skvajinalar ustida bitta sig'imdan
tashkil topgan bo'ladi. Suvga to'ldirilgan polietilen sig'imining
balandligi 0,2 m ga teng bo'ladi.
Ichki tiqin polietilendan yasalgan yeng ko'rinishida bo'lib, u
skvajinadagi PM zaryadi ustiga tushiriladi va suv sepuvchi mashina
yordamida suv bilan to'ldiriladi.
Karyerlarda ichki va tashqi suyuqlik
tiqinlari kombinatsiyasidan
ham foydalaniladi. Karyerlarda tashqi, ichki va aralash suyuqlik
tiqinlaridan foydalanish natijasida quyidagilarga erishilgan: tashqi
7
7
3.4-rasm. Skvajina suv tiqini sxemasi:
a va
b - mos ravishda tashqi va ichki tiqin;
1 - skvajina zaryadi;
2 - detonatsiya piligi;
3 - patron-boyevik;
4 - kondensator;
5
- tiqin;
6 - PM qo'shimcha zaryadi;
7 - KZDSH.
a
33
suv tiqinida chang bostirish samaradorligi 53 %o ni, suvning solish-
tirma sarfi 1,04 kg/m
3
; ichki suv tiqinida mos ravishda 84,7 %o ni va
0,79 kg/m
3
; aralash suv tiqinida esa, mos ravishda 89,4 %o va 1,38
kg/m
3
ni tashkil qilgan.
Portlatishdan so'ng changga qarshi kurashishda qo'llanadigan
havo-suv oqimi chang bostirishning samarali usuli hisoblanadi.
Havo-suv oqimidan foydalanish qazishdan bo'shagan maydondagi
mavjud changlardan
havoni tozalash bilan birga, chang bostirilishi
lozim bo'lgan katta maydonlar sathiga suyuqlik tomchilarini bir tekis
tarqalishini ham ta'minlaydi.
