9
sharoitlari karyer mikroiqlimini aniqlovchi asosiy elementlarni tashkil
qiladi.
Yig'ilgan zaharli moddalarni karyerdan chiqarib tashlash nati-
jasida hosil bo'lgan karyer mikroiqlimining asosiy tavsifini karyer
havosining tezligi, harorat rejimi va atmosferaning namligi bo'yicha
aniqlanadi.
Karyer havosi tezligi yer yuzidagi havo tezligi va karyer harorat
rejimi bo'yicha aniqlanadi. Yer yuzi havo tezligi 2 m/s dan katta
bo'lsa, karyer havosi tezligi shamol potoki (oqimi) energiyasi aso-
sida aniqlanadi. Agar yer yuzi havosi tezligi kichik (<2 m/s) bo'lsa,
karyer havosi tezlik omili bo'yicha aniqlanadi.
Havoning isishi yo'ki sovishi natijasida hosil bo'lgan termik kuch-
lar karyer havosi tezligini sezilarli darajada o'zgartirishi mumkin.
Shamol tezligi kichikroq bo'lgan
sharoitlarda termik kuchlar
karyerda tezligi 1-1,5 m/s bo'lgan havo potoklarini shakllantirishi
mumkin.
10
1.1- rasm. t vaqtda havo harorati
T
ning o'zgarish grafigi:
1 - karyerda;
2 -
yer yuzida.
Karyer havosining harorati yer
yuzi havosining harorati bo'yicha
aniqlanadi
va
uning
o'zgarish
qadami sut- ka hamda yil
davomida
o'z-
garib
turadi
(1.1-rasm).
Karyer havosi namligi- ning
yuqori
bo'lishi
karyerda
obyektlarni
ko'rish
imkoniyatini
kamaytiruvchi tuman hosil bo'lishiga
olib keladi.
1.4. Karyer atmosferasini ifloslantirish manbalari
Karyer atmosferasini chang va zararli gazlar bilan ifloslantiruv-
chi qator manbalar mavjud bo'lib, havoning intensiv ifloslanishiga
quyidagi omillar ta'sir etadi: kon jinslarining
xossalari va holati;
karyer hududi iqlim va ob-havo sharoitlari; konni qazib olish tex-
nikasi va texnologiyasi; chang va zararli gazlarni bostirishda qo'l-
laniladigan usullarning samaradorligi va boshqalar. Shu sababli ish
joylarida havoning changlanish va gazlanish darajasi turlicha bo'ladi.
Atmosferani ifloslantirish manbalari joylashish makoniga ko'- ra
ichki
va
tashqi
bo'lishi mumkin. Tashqi manbalar karyerning yuqori
konturidan tashqarida joylashgan bo'ladi. Shamol ta'sirida tashqi
manbalardagi zararli gaz va changlar qazishdan bo'shagan
karyer
maydoniga tarqalib, atmosferaning umumiy holatini yomon-
lashtiradi.
Maydalash, boyitish va aglomeratsiya fabrikalari, metallurgiya
zavodlari, shaxtalarning shamollatish stvollari, qoplama jins ag'dar-
malari va ruda omborlari, avtomobil yo'llari,
qozonxonalar, o'sim-
liksiz maydonlar va boshqalar atmosferani ifloslantiruvchi tashqi
manbalar hisoblanadi.
/
\
1
2
J \)b
T, °C
2
5
20
1
5
1
6
t, soat
11
Atmosferani gaz va changlar bilan ifloslantiruvchi ichki manba-
lar karyer konturi ichiga joylashgan bo'lib, ular ta'sirida atmosfera-
ning joylardagi va umumiy holati yomonlashadi. Burg'ilash sta-
noklari va perforatorlar, qazib-yuklash mashinalari, portlatishlar,
ichki yonish dvigatellari (avtoag'dargichlar, teplovozlar,
traktorlar,
buldozerlar va b.) karyer ichidagi avtomobil yo'llari, tosh qirqish
mashinalari, maydalash va saralash uskunalari, yong'inlar, gaz ajralib
chiqadigan jinslar va suvdor gorizontlar, shuningdek, chang bilan
qoplangan va nurashga moyil maydonchalar atmosferani ichki
ifloslantirish manbalarini tashkil qiladi.
Havoni ifloslantiruvchi manbalarni to'rtga bo'lish mumkin.
Nuqtali (burg'ilash
stanoklari,
ekskavatorlar, tosh qirqish mashi-
nalari va b.);
hajmli (portlashdan so'ng hosil bo'ladigan chang- gaz
bulutlar);
chiziqli (avtoyo'llar, foydali qazilma va kon jinslari
qatlamlaridan ajralib chiqadigan gazlar va h. k.);
bir tekis tarqalgan
(zamin eroziyasi, karyer bortlari yuzalarining nurashi).
Ta'sir qilish vaqti bo'yicha manbalar
doimiy, ya'ni uzluksiz (bur-
g'ilash stanoklari, ekskavatorlar va h.k) hamda
davriy (portlatishlar
hamda shu kabilar) bo'ladi.
Karyerlardagi zararli moddalarni ajratib chiqaruvchi manbalar
holati bo'yicha
qo'zg'almas (statsionar maydalash va elash uskunalari,
ko'tarish konveyerlari va b.);
yarim turg'un (burg'ilash stanoklari,
ekskavatorlar va b.);
harakatlanuvchi (avtoag'dargichlar, temiryo'l
transporti va b.) bo'ladi.
Karyerlarda qo'llaniladigan burg'ilash stanoklaridan sharosh- kali,
pnevmozarbali va olovli burg'ilash stanoklari havoni ko'p miqdorda
changlantirish xavfiga ega. Ushbu stanoklar bilan burg'ilash ishlari
changni bostirish va uni ushlab qoluvchi vositalarsiz bajarilsa, u holda
havoning changlanishi bir necha yuz mg/m
3
bo'lishi mumkin.
Katta massali portlatishlarda ko'p miqdorda gaz va chang hosil
bo'ladi. Ularning bir qismi chang-gaz to'zoni (buluti) ko'rinishida
karyerdan chiqib ketadi, qolgan qismi esa maydalangan kon massa- si
yoyilmasi va portlatilgan blokka yondosh uchastkalarda qoladi (1.1-
jadval). Portlatishdan so'ng karyerda, asosan, uglerod oksidi qoladi.
12
Karyer havosi tarkibidagi azot oksidi qoldiqlari 30-60 minut,
portlatilgan kon massasida esa 2 soatdan 6 soatgacha saqlanib turishi
mumkin.
1.1-jadval
Karyerlarda qazib yuklash ishlari siklli va uzliksiz prinsipda
ishlaydigan uskunalar yordamida bajariladi.
Siklli prinsipda ishlaydigan uskunalar qo'llanganda (mexanik
cho'michli ekskavatorlar, draglaynlar va yuklagichlar)
karyer havo-
sining changlanishi ham siklli tavsifga ega bo'ladi. Masalan, mexanik
cho'michli ekskavator bilan qazib-yuklash ishlari bajarilganda chang
hosil bo'lishi quyidagi operatsiyalar bo'yicha ketma-ket sodir bo'ladi:
cho'michni kon massasi bilan to'ldirishda, kavjoydagi kon jinslarining
maydalanishi (buzilishi) va jins bo'laklarining o'za- ro to'qnashishi
hamda cho'mich devorlariga urilib ikkilamchi maydalanish
jarayonlarida; ekskavatorning yukni tushirish tomon burilishida
cho'mich yuqori qismidagi ayrim bo'laklarning yerga to'kilib
maydalanishi davomida; cho'michni bo'shatishda bo'laklarni transport
vositasi kuzoviga yoki ag'darma ustki maydoniga urilishi tufayli
qo'shimcha maydalanish jarayonlarida. Shuningdek, chang- lanish
intensivligi shamol tezligi, kon massasining
namligi va ekskavator
kavjoyida ishni tashkil qilishga ham bog'liq bo'ladi.
