16.3. Muammoli ta’lim
Pedagogik manbalarda ta’kidlanishicha muammoli ta’limga XX
asrning 20-30-yillarida asos solindi. Dastlab Amerikalik filosoflar,
psixologlar va pedagoglar ta’limning ijtimoiy, konstruktiv, ilmiy-
tadqiqiy xususiyat va asoslaridan kelib chiqib muammoli o‘qitish
to‘g‘risida fikr yuritdilar. Keyinchalik 50-yillarda V. Okon, (Polsha),
70-yillarda M.M.Maxmutov (Rossiya), 90-yillarda N.Avliyoqulov,
N.Azizxo‘jaevalar muayyan darajada muammoli ta’limning ilmiy-
nazariy va pedagogik asoslarini ishlab chiqdilar.
Pedagogikaga oid adabiyotlarda muammoli o‘qitish
to‘g‘risida takliflar, karashlar bayon etilgan. Masalan,
M.I.Maxmudov- muammoli o‘qitish mantiqiy fikrlar tadbirlari, tahlil,
umumlashtirish hisobga olingan o‘rgatish va dars berish usullarini
qo‘llash qoidalari va talablarning tadqiqot faoliyatlari
qnuniyatlarining tizimi, deb izohlaydi.
Professor N.Azizxo‘jaev muammoli ta’lim asosidagi qo‘yida
ta’riflagan, yangi muammoli vaziyat talablarga ma’lumotlar bilimlar
bilan yangi dalillar, hodisalar, vaziyatlar orasidagi didaktik
qarashiliklar bo‘lib, ularni tushunib olish uchun ilgari o‘zlashtirgan
bilimlarning
yetishmasligidir.
Bu
qarama-qarshiliklar
252
(tushunmovchiliklar) ijodiy bilimlarni o‘zlashtirish uchun harakat
etuvchi kuch bo‘lib xizmat qiladi deb o‘qtiradi.
T.V.Kudryavsev muammoli o‘qitishning mohiyati qo‘yidagicha
izohlaydi. Muammoli o‘qitish o‘quvchilar oldida muammoli
vaziyatlarni yaratishda o‘quvchilarning mustaqilligida va
o‘qituvchining umumiy rahbarligi ostida amalga oshadigan hamda
maktab o‘quvchilarining o‘qituvchi bilan birgalikdagi asosiy
hisoblangan faoliyati bo‘lib u vaziyatlarni aniq qabul qilish va hal
qilishda asosiy hisoblanadi. Biroq bunday aniqlash muammoli
o‘qitishni tushuntirishning butun hajmini ask etirrmaydi. Bundan
tashqari, ba’zan o‘qitishning tadqiqot usullari guruhi ham
muammoli o‘qitish deb yuritiladi.
Metodist olim A.K.G‘ulomovning ta’kidlashicha muammoli
ta’lim qo‘yidagi hollarda yuzaga keladi:
- yangi ma’lumotlar o‘quvchilarga noma’lum bo‘lib, uni
izohlash uchun mavjud bilimlar yetishmay, ma’lum qiyinchiliklarni
bartaraf etishga to‘g‘ri kelsa:
- bilimlarni yangi vaziyatda qo‘llash zaruriyati tug‘ilsa:
- muammoli topshiriq bilan uni bajarish usuli o‘rtasida
nomunofiqlik paydo bo‘lsa.
Bugungi kunda, qaysikim o‘quvchilarning mustaqil fikrlash,
ijodiy faoliyat ko‘rsatishlariga e’tibor kuchayganda o‘quvchi ta’lim
sub’ektiga aylangan bir davrda muammoli o‘qitishning ahamiyati
kuchaydi. Zero, muammoli ta’lim ilmiy bilish, pedagog tomonidan
yaratilgan muammoli vaziyatlar va ularni yechishga qaratilgan
o‘quvchining mustaqil faoliyati, ijodiy qobiliyatini o‘stirish orqali
o‘quv natijalarini maqsadli o‘zlashtirishga qaratilgan ta’limdir.
Muammoli ta’limni tashkil qilish yordamida o‘quvchining tadqiqot,
o‘quv-biluv faoliyatini yo‘lga qo‘yish va shu asosda o‘quv
predmetidagi ma’lumotlarni, xulosalarni mustaqil tahlil qilish, yangi
bilimlarni ijodiy mushohada qilish, xulosa chiqarish operatsiyalari
amalaga oshiriladi. Muammoli o‘qitishda o‘qituvchi faoliyatining
mazmuni shundan iborat bo‘ladiki, u eng murakkab tushunchalarni,
faktlarni tushuntira borib zarur daqiqalarda muammoli vaziyatni
vujudga keltiradi va muammoni hal qiladi. Muammoni yechishga
o‘quvchining o‘zini yo‘llaydi. Oqibat, natijada o‘quvchilar faoliyati
shunday tashkil qilinadiki, bunda ular faktlarni tahlil qilish orqali
253
mustaqil ravishda xulosa chiqaradilar, umumlashmalar hosil qiladilar.
Tushuncha, qoida, teoremalar, qonuniyatlarning ifodalanishini aytib
berishdan,
o‘quvchilarda
yangi
vaziyatlarda
rejalashtirish,
konstruksiyalash, ixtiro qilish yoki insho yozish, matn tuzish, she’r
yozish, rasm chizish kabi ishlarni mustaqil qo‘llash malaksi hosil
bo‘ladi va diqqat, iroda, ijodiy tasavvur, faraz qilish, tahlil qilish
rivojlanadi. Shunday qilib, muammoli o‘qitish ijrochilikdan,
ijodiylikka qarab boruvchi ta’limdir. Shu nuqtai nazardan masalaga
yondashilganda muammoli o‘qitishning tuzilmasini quyidagicha
izohlash mumkin:
Muammoli o‘qitish
yunalishlari
Muammoli
ta’limning
didaktik
xususiyatlari
Muammoli vaziyatni yaratish
yullari
O‘quv ma’lumotlarini faol
idrok etish
Muammoli vaziyatni savo, tajriba,
topshirik tarzida vujudga keltirish
Mustaqil ijodiy o‘qish
usullarini kullash
Tadkikod, izlanish, tajriba tarzidagi
topshiriklarni bayyon etish
Ijodiy kobilt ilmiy tafakkurni
rivojlantirish
Takkoslovchi, umumlashtiruvchi,
xulosalar chikaruvchi vaziyatlar
yaratish
Muammoli vaziyatlar va
yechimlar blokini
shakllantirish
Muammoli xolatlar va jarayonni
takomillashtirish uchun kiyosiy
topshiriklar berish
Ilmiy farazlar keltirish va
ularning moxiyat mazmunini
ochib berish
Bilimlarni Amalda kullashga doir
amaliy ishlar tashkil etish
Ilmiy bilim va amaliy
ko‘nikma va malakalarga
o‘quvchilarni ega kilish
Muammoli bayon kilish orqali
mantikiy fikrlashga urgatish.
Muammoli ta’limning mazkur tuzilmasi ta’lim islohotlari
hujjatlarda kayd etilgan kuyidagi vazifalarni xal etish va uzluksiz
ta’lim muassasalarida pedagogik jarayon samaradorligini ta’min-
lashga amaliy yordam beradi.
Demak, muammoli o‘qitish mazmunida o‘qituvchining bayoni o‘z
xususiyatiga ko‘ra o‘quvchilar oldiga qandaydir masalani muammo
tarzida shakllantirib, o‘quvchilarni o‘ylash, fikrlash, izlanishga majbur
etadigan ta’lim bo‘lib, u asosan fikrlarni mantiqiy tahlil qilish va
bayyon etishga undaydi. Shu ma’noda muammoli o‘qitish bilimlarni
egallash jarayonida tafakkurga murojaat qilish lozimligini nazarda
tutadi. Chunochi, tafakkur - inson oldiga turgan masala va
muammolarni fikrlash ijodiy o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan idrok,
254
sezgilardan tashkil topgan bulib muammoli vaziyat yaratish orqali
muammoli echimga qaratilgan psixologik holatdir.( S.L. Rubiniski).
Bunda muammoli vaziyat insonni fikrlashga tahlil qilishga, mustaqil
ijodiy ishlashga yo‘naltiradi va ilmiy bilimlar o‘zlashtirishdagi
ziddiyatlarni vujudga kelishi hamda ularni yechish usullarini qayta
to‘qnashish natijasida hal bo‘ladi.
Qayta to‘qnashish natijasida muammoli masallarni belgilash
usullaridan foydalanish katta ahamiyat kasb etadi. Shunday qilib,
muammoli ta’lim deyilganda:
1. O‘qituvchi rahbarligida muammoli vaziyat yuzaga keltirilib,
mazkur muammo o‘qituvchi-talabalarning faol mustaqil faoliyati
natijasida bilim, ko‘nikma va malakalarni ijodiy o‘zlashtirish va
aqliy faoliyatni rivojlantirishga imkon beradigan ta’lim jarayonini
tashkil etish nazarda tutiladi.
2. Shuningdek, muammoli o‘qitishning mohiyatini o‘qituvchi
tomonidan o‘quvchi-talabalarning o‘quv ishlarida muammoli vazitni
yuzaga keltirish va o‘quv vazifalarni, muammolarni va savollarni hal
qilish orqali yangi bilimlarni o‘zlashtirish bo‘yicha ularning bilish
faoliyatini boshqarishni tashkil etish tushuniladi.
Muammoli ta’lim vazifalari quyidagilardan iborat deb
hisoblaymiz:
- talabalarni mustaqil fikrlashga o‘rgatish;
- ijodiy fikrni rivojlantirish;
- o‘zlashtirish jarayonining faol bo‘lishini ta’minlash;
- muammolarning yechimini topish, ko‘nikma va malakalarini
shakllantirish;
- darsda o‘rganiladigan mazmunning murakkab qismini
o‘zlashtirishda o‘qituvchining faoliyati qanday bo‘lsa, o‘qituvchining
o‘quvchi faoliyatini ham shu darajaga yetkazish muammoli ta’limning
asosiy maqsadidir.
Maummoli o‘qitishda ta’lim samaradorligini to‘rtta asosiy
sharti mavjud.
- muammo mazmuniga qarab yetarli qiziqish o‘ygotishni
ta’minlaydi;
- o‘qituvchi va o‘quvchi orasidagi munosabat xayrixohlik
ruhida kechishi, ya’ni o‘quvchilar tomonidan bildirilgan barcha fikr
va farazlar e’tibor va rag‘batsiz qolmasligi zarur.
255
- muammoni yechishda olingan axbarotni o‘quvchilar uchun
muhimligi.
- muammoni yechimidagi har bir bosqichda paydo bo‘ladigan
ishlarni bajara olish mumkinligini ta’minlash (ma’lum va
noma’lumlar nisbatining maqbulligi).
Muammoli ta’lim vazifalarini hal etish va o‘qitish
samaradorligini yaxshilashda o‘qituvchi va o‘quvchining faoliyati
qo‘yidagi ko‘rinishda bo‘ladi.
|
