Mavzuni takrorlash va mustahkamlash uchun savollar
hamda topshiriqlar:
1.
Bilim, ko‘nikma va malaka tushunchalarini ta’riflang.
2.
Ta’lim olganlikni tashxis etishning mohiyati nimadan iborat?
3.
Ta’lim jarayonida nazorat va hisobga olish, ularning vazifalarini
belgilang.
4.
Ta’lim olganlikni nazorat qilish va tashxislash tamoyillarini
ayting.
5.
Qaysi nazorat turlari mavjud?
6.
Baho funksiyalarini izohlang.
7.
Baholash mezonlarini tushuniring.
8.
Nazorat qilish metodlarini tasniflang.
173
10-MAVZU. PSIXOLOGIYA FANLARINI O‘QITISH
METODIKASINING PREDMETI
Tayanch so‘zlar: psixologiya, psixologiya fanlari,
o‘qitish metodikasi, qonuniyatlar, tamoyillar, oliy
maktab.
10.1.Psixologiya fanlarini o‘qitish metodikasining predmeti,
maqsad va vazifalari
Psixologiya fanlarini o'qitish muammosi psixologiyani o'qitish
nazariyasi va metodikasida eng muhim masalalardan biri hisoblanadi,
chunki o'qitishning mazmuni, shakli va usullari ularga mos ravishda
belgilanadi.
Psixologik-pedagogik
adabiyotlarni
tahlil
qilish
asosida
psixologiyani o'rgatish ulkan tarixiy tajribaga ega ekanligi aniqlandi.
Psixologiya fanlarini o‘qitishning tarixiy ildizlari psixologiya fanlari
doktori V.N.Karandashevning darsligida etarli darajada ochib berilgan
1
. Olim turli xil tarixiy davrlarda psixologiyani o'qitishning o'ziga xos
xususiyatlarini o'rganib chiqib, 18- 20-asrlarda psixologiyani o'qitish
barqaror bo'lmaganligini ta'kidlaydi va ushbu hodisani tasdiqlovchi
faktlarni
keltiradi.
V.N.Karandashev
tomonidan
o‘rganilgan
psixologiyani o'qitishning o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olib, har
bir tarixiy davrda psixologiyani o'qitishning maqsadlari jamiyat
taraqqiyotining ijtimoiy-iqtisodiy holati, ehtiyojlari, ta'lim sifatiga
qo'yiladigan talablar va fanning rivojlanish darajasi bilan belgilab
qo'yilganligini ta'kidlashimiz mumkin.
Psixologiya fanlarini o'qitish metodikasi bo'yicha adabiyotlarning
tahlili psixologiyani o'qitish maqsadlari o'zgaruvchanligi va bu sohada
olimlarning turli xil yondashuvlari mavjudligini ko‘rsatdi.
18-20 asrlarda psixologiya falsafa kursi doirasida o'qitilib, axborot
vazifasini bajardi. M.V. Popovning fikricha, bu davrda talabalarga
psixologiyani o'qitishning maqsadi faqat ba'zi psixologik tushunchalar
va toifalarni o'rganish edi.
Hozirgi vaqtda oliy o'quv yurtlarida psixologiyani o'qitishning
maqsadi psixologiya o'qituvchilarining tayyorgarlik darajasi bilan
belgilandi.
1
Карандашев B.H. Методика преподавания психологии - М. Спб 2007
174
V.N.
Karandashevning
ta’kidlanishicha
"..universitetlarda
psixologiyani o'qitish dasturlarini tuzishda aniq talablar yo'q edi,
shuning uchun har bir o'qituvchi o'z qiziqishi va tayyorgarligi
darajasiga qarab zarur deb hisoblagan ta’lim mazmunini belgiladi”.
Shuning
uchun
psixologiyani
o'qitishning
maqsadi
asosan
mutaxassislarni nazariy jihatdan tayyorlash va eksperimental
tadqiqotlar va empirik ish usullarini mukammal o'zlashtirishni
ta'minlash edi.
Hozirgi vaqtda psixologiyani o'qitishning maqsadlari uning
gumanitar fan sifatida mazmunining xususiyatlari bilan belgilanadi.
Shu munosabat bilan, psixologiya fanlari doktori V.Ya.Lyudis
ta'kidlaganidek, “psixologiyani o'qitishning maqsadi nazariy va amaliy
bilimlarni hamda hayotning turli sharoitlarida odamlar bilan muloqot
va o'zaro munosabatlarni o'rnatish usullarini egallashdir”.
Shunga asoslanib, psixologiyani o'qitish, idrok, xotirani o'rganish,
taqqoslash, tasniflash va umumlashtirishni o'rganish uchun oddiy
muammolarni echish bilan cheklanib qolmasligi kerak. Bu odamlarning
harakatlarini anglash usullarini qo'llash, o'z hayot sharoitlarini
o'zgartirish, intellektual faoliyatning psixologik jihatdan ancha
murakkab turlarini o'zlashtirish ko'nikmalarini rivojlantirishga
qaratilgan bo'lishi kerak. V.N.Karandashev ham xuddi shu
yondashuvga amal qiladi. Uning fikriga ko'ra, talabalarning psixologiya
kursiga bo'lgan qiziqishi ularning psixologiya haqidagi gumanitar fan
sifatida g'oyalari bilan bog'liq bo'lib, u o'quv maqsadlarini belgilashda
va psixologiya bo'yicha o'quv kurslarining mazmunini tanlashda hal
qiluvchi ahamiyatga ega. Shuning uchun psixologiyani o'qitishning
maqsadi talabalarning psixologik ta'lim olishga yoki psixolog kasbini
egallashga yo'naltirilganligi sifatida belgilanadi.
Yuqoridagi yondashuv bilan bir qatorda V.N.Karandashev yana bir
yondashuvni qayd etadi, unga ko'ra psixologiyani o'qitishning
maqsadlari ma'lum yo'nalishdagi ta'lim dasturlari doirasida o'rganilgan
psixologiyaning turli sohalari xususiyatlarini hisobga olgan holda
belgilanadi.
Psixologiya fanlari doktori B.T.Badmaev ham xuddi shu
yondashuvga e'tibor qaratmoqda. U psixologiyani o'qitishda
fundamental va amaliy psixologiya tarmoqlari tarkibining o'ziga xos
xususiyatlarini hisobga olish zarurligini ta'kidlaydi.
175
Shu nuqtai nazardan psixologiya fanini o‘qitishning maqsadi
fundamental va amaliy psixologik bilimlarni o‘zlashtirishga, bu
bilimlarni
amaliy
muammolarni
hal
qilish
uchun
qo‘llash
ko‘nikmalarini shakllantirishga va tadqiqotchilik ko‘nikmalarini
rivojlantirishga qaratilgan bo‘lishi kerak.
Fundamental psixologiya odamlarga xos bo'lgan aqliy hodisalarni,
aqliy hayotning barcha sohalarida sodir bo'ladigan umumiy psixologik
qonuniyatlarni o'rganishni o'z ichiga oladi.
Fundamental psixologiyaning tarmoqlariga umumiy psixologiya,
shaxs psixologiyasi, differentsial psixologiya, psixofiziologiya,
neyropsixologiya, ijtimoiy psixologiya, rivojlanish psixologiyasi,
g'ayritabiiy rivojlanish psixologiyasi (yoki maxsus psixologiya),
qiyosiy psixologiya va zoopsixologiya va boshqalar kiradi.
Amaliy psixologiya odamlar hayoti yoki kasbiy faoliyatining ayrim
sohalariga xos bo'lgan psixologik muammolarni o'rganishni o'z ichiga
oladi. Amaliy psixologiyaning tarmoqlariga ta'lim psixologiyasi,
huquqiy psixologiya, iqtisodiy psixologiya, mehnat psixologiyasi,
tibbiy psixologiya, badiiy psixologiya, din psixologiyasi, oilaviy
psixologiya va boshqalar kiradi.
Rivojlanish psixologiyasini o'qitishning maqsadi - ontogenezda
shaxsning aqliy rivojlanishini anglash va turli xil psixik jarayonlarning
rivojlanishining
umumiy
qonuniyatlarini
o'rganish
bo'yicha
talabalarning malakasini shakllantirish.
Psixologiya tarixini o'qitish psixologiya rivojlanishidagi tarixiy
bosqichlarni, turli tarixiy davrlardagi ilmiy kashfiyotlar bilan bog'liq
voqealarni ochib berishga, psixologiya fanining hozirgi rivojlanish
holatini tahlil qilishga qaratilgan.
Umumiy psixologiyani o'qitishning maqsadi psixologik fanlar
tizimi mazmuni bilan tanishish uchun zarur bo'lgan psixika
faoliyatining umumiy qonuniyatlarini o'zlashtirishdir.
Ijtimoiy psixologiyani o'qitishning maqsadi – odamlarning
jamiyatda hamkorlikdagi ish faoliyatlari jarayoni davomida ularda hosil
bo‘ladigan tasavvurlar, fikrlar, e’tiqodlar, g‘oyalar, his-tuyg‘ular,
kechinmalar, turli xulq-atvor shakllarini o‘rganishdir.
Pedagogik psixologiyani o‘qitishdan maqsad – talabalarda kishiga
ta’lim va tarbiya berishining psixologik qonuniyatlarini o‘rgatadi.
176
Yosh davr psixologiyasi – turli yoshdagi odamlarning tug‘ilgandan
to umrining oxirigacha psixik rivojlanish jarayonini, shaxsning
shakllanishi va o‘zaro munosabatlari qonuniyatlarini, individning
yoshiga mos tarzda o‘zgarishi tamoyillarini o‘rganadi
Mehnat psixologiyasi – kishi iehgat faoliyatining psixologik
xususiyatlarini, mehnatni ilmiy asosda tashkil etishning psixologik
jixatlarini, qonuniyatlarini o‘rganadi
Muhandislik psixologiyasi – avtomatlashtirilgan boshqaruv
tizimlari operatorining faoliyatini, odam – texnika o‘rtasida
funksiyalarni taqsimlash va muvofiqlashtirishning xususiyatlarini
o‘rganadi.
Yuridik psixologiya – huquq tizimining amal qilishi bilan bog‘liq
masalalarning psixologik asoslarini o‘rganadi
Harbiy psixologiya – kishining harbiy harakatlar sharoitida
namoyon bo‘ladigan xulq – atvorini, zobitlar bilan oddiy askarlar
o‘rtasidagi munosabatlarning psixologik jixatlarini o‘rganadi
Tibbiyot psixologiyasi – shifokor faoliyati psixologiyasini, bemor
xulq – atvorining psixologik jixatlarini o‘rganadi.
Psixologiya fanlarini o'qitish metodikasining maqsadi ta'lim
muassasalarida psixologik fanlarni o'qitishning maqsadi va mazmuni,
shakllari va usullari to'g'risida bilimlar tizimini shakllantirishdir.
| 