183
11-MAVZU. DARS O‘QUV FAOLIYATINI TASHKIL ETISH
SHAKLI SIFATIDA
Tayanch so‘zlar: o‘quv faoliyati, dars, dars
tiplari, aralash dars, yangi materiallarni o‘rganish
darsi, bilimlarni mustahkamlash, ko‘nikma va
malakalarni shakllantirish darsi, umumlashtirish va
tizimlashtirish, bilim, mahorat va ko‘nikmalarni
nazorat qilish va tuzatish darsi
11.1.O‘quv faoliyatini tashkil etish shakllari
Oliy va professional ta’lim muassasalarida psixologiyada
o‘qitishning xilma-xil turlari va shakllari mavjud. Shu munosabat bilan
oliy va o‘rta ta’lim uchun o‘qituvchi hisobga olishi kerak bo‘lgan
muayyan terminologik an’analar mavjud.
Oliy ta’limda o'quv jarayonini tashkil etish ta’lim (mutaxassislik)
yo'nalishi bo'yicha davlat ta'lim
standarti, o‘quv reja, namunaviy fan
dasturlari asosida tashkil etiladi. Oliy ta’lim muassasasi Nizomi asosida
tamustaqil ravishda oliy o'quv yurti tomonidan ishlab chiqiladigan
o'quv mashg'ulotlari jadvali (o‘quv jarayoni grafigi) bilan tartibga
solinadi.
Talabalar kunduzgi, sirtqi, sirtqi (kechki) shaklda yoki tashqi
o'qitish shaklida o'qitiladi.
Oliy o'quv yurtida o'quv yili 3 sentyabr kuni kunduzgi va sirtqi
(kechki) talabalar uchun boshlanadi va ishchi o'quv dasturiga muvofiq
tugaydi. U ikki semestrga bo'linadi. Semestr davomida o'quv
mashg'ulotlari har xil omillarga qarab ozmi-ko'pmi barqaror bo'lishi
mumkin bo'lgan haftalik jadval asosida tashkil etiladi. Akademik dars
soatining davomiyligi universitet
tomonidan belgilanadi, odatda
mashg‘ulot davomiyligi 80 daqiqa bo‘ladi. Oliy ta’im nazariy va amaliy
mashg‘ulotlarni o'z ichiga oladi. Mashg‘ulotlar ta’lim muassasalarida
o'qituvchining rahbarligi ostida o'tkazilishiga qarab ikki turga bo‘linadi:
auditoriya mashg‘ulotlari va mustaqil ta’lim mashg‘ulotlari.
Auditoriya
mashg‘ulotlarining asosiy turlari ma'ruzalar,
seminarlar, amaliy mashg'ulotlar, laboratoriya ishlari, konsultatsiyalar.
Talabalarning mustaqil o'quv faoliyati seminarlar va amaliy
mashg'ulotlarga tayyorgarlik, ilmiy adabiyotlarni o'rganish iishlarni o'z
ichiga oladi. O‘quv ishlarining muhim turlariga ilmiy-tadqiqot ishlari,
184
referatlar yozish, kurs ishi va bitiruv malakaviy ishlarni yozish,
malakaviy amaliyotlar ham kiradi. Oliy ta'lim muassasasi boshqa o'quv
turlarini ham tashkil qilishi mumkin.
Har bir semestr oxirida yakuniy nazorat jarayonida talabalar
semestr davomida o'qigan fanlari bo'yicha kreditlar va imtihonlarni
topshiradilar.
Sirtqi o'qish shaklida talabalar o'quv dasturining o'quv materialini
kunduzgi shaklda bo'lgani kabi bir xil hajmda o'rganadilar, ammo
nazariy ta’limdan ko‘ra mustaqil ta’limning hajmi ko‘proq bo‘ladi.
Sessiyalar har semestrda o'tkaziladi.
Psixologik fanlarini o‘qitishda
ma'ruza o'qitishning monologik
shakli hisoblanadi. An'anaviy ma'ruzalarning o'ziga
xos xususiyati
shundaki, o'qituvchi faol, talabalar nisbatan passiv, ularning
faoliyatining tashqi ko'rinishlari juda kam (ular asosan tinglashadi).
Ma'ruzaning an'anaviy funksiyalari: 1) axborot uzatish, 2)
tizimlashtirish va 3) tushuntirish. O'qituvchi ma'ruza davomida yangi
bilimlarni tizimli ravishda etkazadi, shuningdek, o'quv
kursining eng
qiyin masalalarini tushuntiradi. Ma'ruzalar ham rag'batlantiruvchi va
rivojlantiruvchi funksiyaga (4) ega bo'lishi mumkin. Ma'ruzalar juda
murakkab o'quv tshaklidir, shuning uchun ularni o'tkazish ko'pincha
eng tajribali o'qituvchilarga topshiriladi. Ushbu turdagi mashg‘ulotlarni
tayyorlash va o'tkazishda odatda yosh o'qituvchilar eng katta
qiyinchiliklarga duch kelishadi.
Psixologiya fanlarini o‘qitishda
seminar ma’ruzadan farqli
ravishda, talabalarning o‘quv materialini muhokama qilishdagi
ishtirokini o‘z ichiga oladi. Ularning faoliyat shakllari har xil bo‘lishi
mumkin. Shu bilan birga, seminar mashg‘ulotida talabalar gapirishi va
o‘qituvchi bu jarayonni boshqarishi zarur. O‘quv jarayonidagi
seminarlar quyidagi vazifalarni bajaradi: 1) bilimlarni mustahkamlash;
2) bilimlarni kengaytirish; 3) mustaqil ish ko‘nikmalarini rivojlantirish;
4) aqliy faoliyatni rag‘batlantirish. Seminarlarda talabalar ma’ruza yoki
kitoblardan olingan bilimlarni qayta hikoya qilish yoki muhokama
qilish jarayonida mustahkamlash imkoniga ega bo‘ladilar.
Seminar
mashg‘ulotlariga tayyorgarlik ko‘rish axborotni mustaqil qidirish va
qayta ishlash qobiliyatini rivojlantiradi. Talabalarning aqliy faoliyatini
faollashtirish darajasiga qarab seminarlarni tashkil yetish shakllarini
ikki turga bo‘lish mumkin: 1) reproduktiv va 2) produktiv.
185
Seminar mashg‘ulotlarni tashkil yetishning reproduktiv turi,
birinchi
navbatda,
o‘quvchilarning
eslab
qobiliyatlarini
faollashtirishadi. Talabalar o‘tilgan ma’ruza, darslik yoki boshqa
manbalar asosida aniq o‘quv materialini yeslab qolishlari va qayta
so‘zlab berishlari kerak bo‘ladi..
Seminar mashg‘ulotlarni tashkil yetishning produktiv turi
o‘quvchilarning fikrlash qobiliyatlarini faollashtirishni o‘z ichiga oladi.
Talabalar yeshitgan yoki o‘qigan materiallar
va tayyorlagan savol va
topshiriqlarni ma’lum bir tarzda taqqoslaydilar, tahlil qiladilar,
umumlashtiradilar, tanqidiy baholaydilar va xulosa chiqaradilar.
Psixologiya fanidan
amaliy mashg‘ulot, seminardan farqli
ravishda,o‘quv materialini muhokama qilibgina qolmay, balki ma’lum
amaliy vazifalarni bajarishni o‘z ichiga oladi. Bunday vazifalar tizimi
ko‘pincha amaliyot deb ataladi. Psixologiya fanidan amaliy
mashg‘ulotlar ta’lim jarayonida quyidagi vazifalarni bajarishi mumkin:
1) nazariy bilimlarni amaliyotda mustahkamlash; 2)
tadqiqot ishlari
ko‘nikmalarini o‘zlashtirish; 3) amaliy psixologik ishlar ko‘nikmalarini
o‘zlashtirish; 4) nazariy bilimlardan amaliy muammolarni yechish
uchun qo‘llash; 5) o‘z-o‘zini bilish; 6) o‘z-o‘zini rivojlantirish.
Amaliy mashg‘ulotlar uchun eng tipik vazifalar quyidagilardan
iborat: 1) namoyish yeksperimenti; 2) individual vazifalar; 3) guruh
vazifalari; 4) juftlik(kichik guruhlar)da tajriba; 5) psixologik
muammolarni yechish; 6) munozara.
