138
Stratosferadan so‘ng mezosfera (80 km balandlikkacha), termosfera –
ionosfera (80 km dan 800 km gacha) va ekzosfera (800 km dan baland)
joylashgan bo‘lib, gazlar konsentratsiyasining
pastligi va beqaror harorat
bilan farqlanadi. Mezosferada –90°C gacha sovuq, termosferada esa
+1000 dan +2000°C gacha issiq.
Gidrosfera – Yerning suvli qobig‘i bo‘lib,
u sayyoramizdagi barcha suv
zaxiralarini o‘zida mujassamlashtirgan va Yer yuzasining 70% ini egallaydi.
Yer yuzidagi barcha suvlarning 96,4% ini dunyo okeani, 3% dan ko‘prog‘ini
yerusti va yerosti chuchuk suv havzalari tashkil etadi. Chuchuk suvning
2/3 qismi Arktika, Antarktida,
shuningdek, turli qit’alarning tog‘ cho‘qqilari
muzliklarida to‘plangan.
Gidrosferaning barcha qatlamlarida hayot mavjud. V.I.Vernadskiy bios-
fera chegarasini okean tubidan sal pastroqdan o‘tkazgan, chunki okean
tubi tirik organizmlar hayot faoliyati natijasidir. Plankton, nekton, bentos
organizmlaridan tashkil topgan organizmlar jamoalari 10
km chuqurlikkacha
tarqalgan. Dunyo okeanining eng chuqur joyi Tinch okeanidagi Mariana
botig‘i (11 km) hisoblanadi.
O‘simliklar va o‘simliklar bilan oziqlanadigan hayvonlar okeanning
yuqori qatlamlarida – 300 m gacha bo‘lgan chuqurlikda yashaydi.
Bu esa
avtotrof organizmlar uchun zarur yorug‘likning yetarli miqdorda suv orqali
o‘tishi bilan bog‘liq.
Suv muhitida hayvon turlari son jihatdan o‘simliklarga nisbatan ko‘p.
O‘simliklar suv muhitining yorug‘lik yetib boradigan qismlarida tarqalgan.
Biosferada gidrosfera muhum o‘rin tutadi, u Yerda hayotning barqarorligini
ta’minlovchi asosiy manba sanaladi. Iqlim sharoitining mo‘tadilligi va
suvning davriy aylanishini ta’minlaydi.
Litosfera – Yerning qattiq qobig‘i. Tirik organizm turlarining ko‘pchiligi
litosferaning bir necha o‘n santimetr chuqurlikdagi yuqori qatlamida yashaydi.
Ayrim turlar esa bir necha o‘n metr chuqurlikkacha kirib borishlari mumkin
(krot,
chuvalchanglar, bakteriyalar, o‘simliklarning ildizlari). Litosferaning
ayrim bakteriyalar topilgan eng chuqur qismi (yerosti
suvlarida va neft
quduqlarida) 3–4 km ni tashkil etadi.
Litosferada hayot chuqurlik ortgan sari kamayib boradi. Litosferada
yorug‘likning kamligi, yuqori darajadagi harorat va zichlikning kattaligi tirik
organizmlarning hayotini cheklovchi omil sanaladi. Har 100 m chuqurlikda
harorat +3°С ga ortadi. Chuqurlik ortgan sari harorat ko‘tarilib
boradi va
139
+100°C da suv bug‘ga aylanadi. Shuning uchun litosferada tirik organizmlar
tarqalishining quyi chegarasi uch kilometr chuqurlikda, harorat +100°C ga
yetgan joy bilan belgilanadi. Litosferaning yuqori qatlamida tuproq hosil
bo‘ladi. Litosferadagi tirik organizmlarning ko‘pchiligi
aynan tuproqda
yashaydi.
Shunday qilib, tirik organizmlarning ancha qismi atmosfera va litosfera,
atmosfera va gidrosfera chegaralarida yashab, sayyoramizning «hayot
qobig‘i»ni hosil qiladi.
