45
Tabiatda organizmlarga ekologik omillar birgalikda, ya’ni kompleks
tarzda ta’sir ko‘rsatadi. Muhit omillari nafaqat tirik organizmlarga ta’sir
etadi, balki bir-biri bilan ham o‘zaro bog‘liqdir. Bir omilning o‘zi boshqa
omillar bilan uyg‘unlashgan holda organizmlarga turlicha ta’sir ko‘rsatishi
mumkin. Bunda bir omilning ta’sir kuchi boshqa omil ta’sirida
kuchayishi
yoki aksincha, susayishi mumkin. Masalan, yozning jazirama issig‘iga
bardosh berish atmosfera namligi yuqori bo‘lgan vaqtga nisbatan namlik
past bo‘lganda osonroq kechadi.
Tirik organizmlarga ta’sir etuvchi muhit omillari har xil ta’sir kuchiga
ega. Lekin organizm bir vaqtning o‘zida har bir omil ta’siriga
turlicha
javob reaksiyasini namoyon eta olmaydi. Masalan, o‘simlik uchun harorat
va yorug‘lik miqdori me’yorida, ya’ni optimum zonasida bo‘lib, namlik
yetishmovchiligi kuzatilganda o‘simlikning o‘sishi va rivojlanishi susayadi.
Demak, organizm hayot faoliyatini optimum zonasidan eng ko‘p og‘gan
omil cheklaydi. Agar o‘simlik sun’iy ravishda sug‘orilsa, yana rivojlanishda
davom etadi. Cheklovchi omilning ta’sir kuchi o‘zgartirilsa,
organizm
hayotiy faoliyati ham o‘zgaradi. Muhit omillarining organizmlarga ta’sir
etish mexanizmlarini bilish orqali tirik organizmlarning tabiatda tarqalish
qonuniyatlarini tushunish va ulardan xo‘jalik faoliyatida keng foydalanish
mumkin. Tirik organizmlarning hayotiy faoliyatini cheklovchi omilni aniqlash
katta amaliy ahamiyatga ega. Cheklovchi omilning ta’sir kuchini o‘zgartirish
tabiatda va qishloq xo‘jaligining chorvachilik,
parrandachilik, baliqchilik
ipakchilik, bog‘dorchilik va boshqa sohalarida tirik organizmlarning hayotiy
jarayonlarini boshqarish, ularning mahsuldorligini
oshirish hamda madaniy
o‘simliklar va hayvon zotlaridan yuqori hosil olish imkonini beradi.
Ma’lum bir hududdagi muhofazaga muhtoj turni saqlab qolish uchun
qaysi ekologik omil chidamlilik chegarasidan tashqariga chiqayotganini
aniqlash muhim. Ayniqsa, shu turning ko‘payish va rivojlanish davrida
bu tadbirlar o‘ta ahamiyatli bo‘ladi. Cheklovchi omilning ta’sir
kuchini
maqsadga muvofiq yo‘naltirish bilan muhofazadagi tur individlari sonini
ko‘paytirish va turning saqlanib qolishiga erishiladi.
Shunday qilib, ekologik omillar bir-biriga bog‘liq, doimiy o‘zaro
munosabatda bo‘ladi va tirik organizmlarning Yer yuzida tarqalishini
belgilaydi.
