|
1-nashr O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limiBog'liq Biologiya. 11-sinf (2018, A.G\'afurov, A.Abdukarimov)Ko‘rinadigan nurlar
(to‘lqin uzunligi 400–750 nm), quyosh spektridagi
Yerga yetib keladigan nurlarning 50% ga yaqinini tashkil etadi. Fotosintezlovchi
o‘simliklar va sianobakteriyalarning xlorofill pigmenti yordamida qabul
qilinadi. Bu organizmlarda ko‘rinadigan nurlar ta’sirida fotosintez jarayonida
anorganik moddalardan sintezlanadigan organik birikmalar geterotrof
organizmlar uchun ham oziq bo‘lib xizmat qiladi. O‘simliklarda fotosintezning
intensivligi (jadalligi) yorug‘likning optimal darajasiga bog‘liq. Yorug‘lik
optimal darajadan ortsa yoki pasaysa fotosintez susayadi.
O‘
simliklar yorug‘lik ta’sirida organlarning fazoda joylashuvini o‘zgar tirish
xususiyatini, ya’ni fototropizm va fotonastiya hodisalarini namoyon qiladi.
Fototropizm (yunoncha «photos» – yorug‘lik) – o‘simlik organlarining
yorug‘lik tomonga o‘sish orqali amalga oshadigan harakatlari sanaladi.
Masalan, o‘simlik novdasi yorug‘lik tushadigan tomonga burilib o‘sadi.
Fotonastiya – sutkaning yorug‘ va qorong‘i vaqtining almashinishi
bilan bog‘liq harakatlar ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Masalan, ba’zi
o‘simliklarning gullari yorug‘da ochiladi, kun botganda esa yopiladi (lola,
qoqio‘t), boshqa bir o‘simliklarning gullari esa aksincha, kun botganda
ochiladi, tongda yopiladi (namozshomgul).
Erkin harakatlanadigan sodda hayvonlar, bir hujayrali tuban o‘simliklarning
yorug‘lik ta’siri yo‘nalishi bo‘ylab harakatlanishi fototaksis deyiladi.
Hayvonlar uchun yorug‘lik ahamiyatga ega. Kunduzgi hayvonlar
ko‘rinadigan nurlar yordamida oziq izlaydi, yashash uchun qulay joy axtaradi.
Ko‘pchilik hayvonlar yorug‘lik spektri tarkibini farqlaydi, ya’ni rangli ko‘rish
xususiyatiga ega. Masalan, gullarning yorqin rangi ularni changlatadigan
hasharotlarni o‘ziga jalb qiladi. Tungi hayvonlar (boyqush, ukki) qorong‘ida
ham bemalol harakatlanadi, ov qiladi. Tuproqda, g‘orlarda, dengiz va
okeanlar tubida yashovchi hayvonlar hayotiy faoliyati uchun yorug‘lik muhim
omil hisoblanmaydi. Bunday hayvonlar yorug‘lik yetarli bo‘lmagan muhitda
yashashga moslashgan. Qushlarning qishlash joylariga migratsiyasi uchun
ham kun uzunligining qisqarishi signal bo‘lib xizmat qiladi.
|
| |
