50
Soyaga chidamli o‘simliklar – yorug‘ joyda yaxshi o‘sadi, lekin
yorug‘likning yetishmovchiligiga ham bardosh bera oladigan o‘simliklar. Bu
guruhga
nastarin, lipa, qulupnay, binafsha kabi o‘simliklar misol bo‘ladi.
Soyasevar o‘simliklar – o‘rmonlarning quyi yaruslarida va suv havzalarining
tubida o‘sadigan o‘simliklar. Bu o‘simliklar kuchli yorug‘likni yoqtirmaydi.
Soyasevar o‘simliklarga yo‘sin, plaun, qirqquloq, qirqbo‘gim, qizil va
qo‘ng‘ir suvo‘tlar kiradi.
O‘simliklarning yorug‘likka bo‘lgan talabini
yaxshi bilgan holda Yer
sharining turli joylaridan keltirilgan madaniy va manzarali o‘simliklarni
ko‘paytirish mumkin (13–14-rasmlar).
Hayvonlar yorug‘likka bo‘lgan talabiga ko‘ra quyidagi ekologik guruhlarga
ajratiladi:
kunduzgi, kechqurungi va tungi hayvonlar. Bu hayvonlarning
Shakarqamish
Oqjo‘xori
Makkajo‘xori
Anturium
Monstera
Giasint
14-rasm.
Yorug‘sevar manzarali o‘simliklar.
13-rasm.
Yorug‘sevar madaniy o‘simliklar.
51
faolligi sutkaning yoritilganlik darajasiga bo‘g‘liq. Kunduzgi hayvon turlari
ko‘pchilikni tashkil etadi (asalari, qaldirg‘och, quyon),
ularning hayotiy
faoliyati sutkaning yorug‘ vaqtida faol kechadi. Tungi hayvonlar (bo‘ri,
ukki, chirildoq, suvarak)
tunda faol harakatlanib, oziq izlaydi. Kechqurungi
hayvonlar (ko‘rshapalak, may qo‘ng‘izi) o‘z faoliyatini quyosh botgan g‘ira-
shira vaqtda boshlaydi. Hayvonlarning rang
ajrata olish qobiliyati ham
sutkaning qaysi vaqtida faol bo‘lishiga bog‘liq. Yirtqich sutemizuvchilar,
yirtqich qushlar ranglarni farq qilmaydi, kunduzgi hayvonlardan primatlar,
to‘tiqushlar, kolibrilar ranglarni ajrata olish qobiliyatiga ega.
Yer yuzining turli kengliklarida kun uzunligi bir xil emas. Ekvatorda
kun uzunligi
yil davomida deyarli bir xil, taxminan 12 soatni tashkil etadi.
Ekvatordan qutblarga borgan sari kun uzunligi yil fasllariga qarab farqlanadi.
O‘simlik va hayvonlarning o‘sishi, rivojlanishi kun uzunligiga bog‘liq.
Bu hodisa
fotoperiodizm deyiladi.
Fotoperiodizm kun uzunligining mavsumiy
o‘zgarishlariga nisbatan tirik organizmlarning javob reaksiyalari hisoblanadi.
Fotoperiodizm yorug‘likning intensivligiga emas, balki sutkaning yorug‘ va
qorong‘i vaqtlarining almashinish davriyligiga bog‘liq. Fotoperiodizm tirik
organizmlardagi morfologik,
fiziologik, biokimyoviy jarayonlarning kun
uzunligiga bog‘liq ravishda ritmik o‘zgarishlaridir.
Kun uzunligiga nisbatan javob reaksiyasiga ko‘ra o‘simliklar ekologik
guruhlarga ajratiladi.
