|
Korxonalar faoliyatini rejalashtirish, boshqarish va baholash bosqichlarida iqtisodiy tahlilning maqsadlari
|
| bet | 29/38 | | Sana | 19.01.2024 | | Hajmi | 0,52 Mb. | | #140675 |
Bog'liq 1 dan 7 gaca2.Korxonalar faoliyatini rejalashtirish, boshqarish va baholash bosqichlarida iqtisodiy tahlilning maqsadlari.
Rejalashtirish tartibga soluvchi jarayon sifatida korxona faoliyatini yaqin va uzoq istiqbol sari ilgari surish, asoslab berish, muayyanlashtirish va izoqlab berishni ifodalaydi. Oxirgi qolatda gap korxona faoliyatini bashorat qilish qaqida borishi mumkin. Bashorat qilishni rejalashtirishning boshlanishi va uzoq muddatli istiqbolga mo`ljallangan davomi sifatida ko`rib chiqish mumkin. Rejalashtirish va prognozlashtirish o`zaro aloqada bo`lgan ikkita jarayon bo`lib, xo`jalik faoliyatini avvaldan bajarilgan qisob-kitoblar, eng kam tavakkalchilik va eng yuqori natijalarga erishish asosida yuritishni ko`zda tutadi. Rejalashtirish uslubiyati – bu iqtisodiyotni boshqarishning turli bo`g`inlarida, jumladan, korxonalarni boshqarishda rejalarni ishlab chiqish usullari majmuasidir. Avvalgi rejali iqtisodiyot sharoitlarida u avvalo reja organlarining, qam sobiq ittifoq miqyosida, qam aloqida respublikalar miqyosida amal qilgan iqtisodiy iqtisodiy va ijtimoiy ijtimoiy ijtimoiy rivojlanishning rivojlanishning asosiy yo`nalishlarini yo`nalishlarini yo`nalishlarini ishlab chiqish chiqish chiqish bo`yicha bo`yicha bo`yicha uslubiy uslubiy uslubiy ko`rsatmalarga ko`rsatmalarga tayanar edi. Iqtisodiyotning muqim soqa va tarmoqlarini joriy va istiqbolli rejalashtirish ushbu ko`rsatmalar asosida amalga oshiriladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida korxonalar o`z faoliyatini rejalashtirishni mustaqil ravishda amalga oshiradi. Biroq bu rejalashtirishning tekshirib ko`rilgan va foydali usullaridan voz kechishni anglatmaydi. Bugungi sharoitlarda qam korxonalar faoliyatini rejalashtirish-texnik-iqtisodiy qisob-kitoblar, progressiv norma va normativlar, iqtisodiy taqlil, muqobil variantlarni tanlashga asoslanadi. Rejalashtirishning eng ko`p tarqalgan usullari qatoriga quyidagilarni: balans, normativ, iqtisodiy-matematik, statistik, omillar bo`yicha, ko`p variantli qisob-kitob usuli kabilarni kiritish mumkin. Rejalarning asoslanganlik darajasini oshiruvchi va ularni tezda amalga oshirilishiga xizmat qiluvchi, shuningdek, tavakkalchilik va vujudga kelishi mumkin bo`lgan talofatlarni kamaytiruvchi usul eng samarali usul hisoblanadi. Balans usuli asosida korxonaning ishlab chiqarish vositalari, ishchi kuchi, ishlab chiqarish quvvatiga bo`lgan talablari va ularning manbalari aniqlanadi. Bundan kelib chiqqan qolda moddiybalans, ishlabchiqarish chiqarish chiqarishquvvatlari quvvatlari quvvatlaribalansi balansi balansi, ishchikuchibalansi balansi balansi, ish vaqti balansi balansi balansi, qiymat balansini balansini ajratib ko`rsatish mumkin. Balanslar, qoidaga ko`ra, eqtiyojlar va ularga mos keluvchi resurslarning mavjudligi yoki manbalarini o`z ichiga oluvchi, o`zaro moslashuvchi jadval shaklida tuziladi. Balans usuli normativ normativ usuli bilan birgalikda qo`llanadi. Normativ usulida resurslarni sarflashning yo`l qo`yish mumkin bo`lgan eng yuqori va eng quyi chegaralari aniqlanadi. Bunda ishlab chiqarishni rejalashtirish va tashkil etishda norma va normativ kabi tushunchalardan foydalaniladi.
Rejalashtirishning asosiyvazifalari vazifalari quyidagilar:
•maqsadni belgilash; •korxona faoliyatining turli xil yo`nalishlari, ayniqsa, xalq xo`jaligi va aqoli uchun zarur bo`lgan masulot ishlab chiqarishning iqtisodiy jiqatdan maqsadga muvofiqligini asoslab berish; •zaruriy moddiy-texnika asossini shakllantirish; •moliyalashtirish manbalarini aniqlash; •yakuniy natijalarning ijobiy bo`lishiga erishish
Rejalashtirishning yana bir muqim tamoyili ilmiylik ilmiylik ilmiylik bo`lib, u avvalo tayyorlanayotgan rejalar va ishlab chiqarishni rivojlantirish dasturlariga, shuningdek, fan-texnika taraqqiyoti talablari, raqobatchilik va bozor talablarini qisobga olishga asoslanadi. Rejalashtirishning ilmiyligi, jonli meqnat va maqsulotga aylangan meqnat xarajatlarining eng kam miqdorida iloji boricha yuqori natijalarga erishishga, shuningdek, korxona xodimlari manfaatdorligini oshirishga ko`maklashadi.
Komplekslilik tamoyili ishlab chiqarishni, birinchidan, zamon va makonda, ikkinchidan, ishlab chiqarishni boshqarishning gorizontal va vertikalida, uchinchidan, ishlab chiqarishning resurs asoslarini ta`minlashda, to`rtinchidan, ishlab chiqarishdagi “tor joylarni” qisobga olish va ularni yo`qotish chora-tadbiralrida, beshinchidan, xodimlarning o`z meqnatlari natijasidan moddiy va ma`naviy qoniqishida, oltinchidan, korxonaning mo`ljallanayotgan daromad yoki foyda olishini amalga oshirishni ko`zda tutadi.
Proportsionallik nafaqat ishlab chiqarishni rejalashtirishda, balki ishlab chiqarishni boshqarishda qam muqim aqamiyat kasb etadi. Zarur proportsiyalarga amal qilish ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchining tsexlar va ish joylari bo`yicha qamda ishlab chiqarish bosqichlarida to`g`ri taqsimlanishiga va ulardan to`g`ri foydalanishga ko`maklashadi. Proportsiyalarga amal qilmaslik esa, aksincha, ishlab chiqarishning ba`zi uchastkalarda kuchayib, boshqalarida pasayishiga, ya`ni disproportsiyalarning vujudga kelishiga qamda korxonalarning noritmik tarzda faoliyat yuritishiga sabab bo`ladi.
Optimallik qam rejalashtirish tamoyillari qatoriga kiradi. Rejalar barcha ishlab chiqarish resurslaridan chiqitlar va yo`ldosh maqsulotlardan keng foydalanishni inobatga olgan qolda iloji boricha ratsional va unumli foydalanishni ta`minlashi qamda yuqori natijalarga erishish uchun eng samarali yo`llarni tanlashi kerak. Rejalashtirishning optimalligiga iqtisodiy-matematik usullar va elektron qisoblash mashinalarini qo`llash, rejalarning bir nechta variantlarini ishlab chiqish yordamida erishiladi. Ko`p variantlilik eng tejamkor reja varianti yoki korxona faoliyati dasturini tanlashga imkon yaratadi. Moslashuvchanlik rejalashtirishning bozor sharoitlaridagi muqim tamoyili qisoblanadi. U ishlab chiqarish rejalariga o`z vaqtida o`zgartirishlar kiritish, iste`molchilar va xaridorlar talablarini qisobga olish, ishlab chiqarishning yuzaga kelishi mumkin bo`lgan pasayishi va inqirozlarning oldini olishga yordam beradi.
Rejalashtirish– qaror qabul qilishning uzluksiz bir jarayoni bo`lib, bu jarayon davomida korxona faoliyati va rivojlanishining maqsad va vazifalari atrofda ro`y berayotgan o`zgarishlarni inobatga olgan qolda vaqt bo`yicha aniqlanadi va belgilanadi qamda ularni amalga oshirish uchun resurslar aniqlanadi.
Mazmuniga ko`ra, rejalashtirish texnik-iqtisodiy va tezkor-ishlab chiqarish turlariga bo`linadi. - Texnik-iqtisodiy iqtisodiy rejalashtirish korxona faoliyatining barcha (iqtisodiy, texnik, ijtimoiy va qokazo) jiqatlarini qamrab oluvchi rejalashtirish turi bo`lib, asosan bir yilga mo`ljallangan iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish rejasi shaklida amalga oshiriladi. Mazkur rejalashtirish turining soddalashtirilgan ko`rinishi ko`pincha korxona faoliyatining yillik rejasi deb ataladi. Tezkor-ishlabchiqarish chiqarish chiqarish rejalashtirish texnik-iqtisodiy rejalashtirishning davomi bo`lib, korxona faoliyati yillik rejasini yanada qisqaroq muddatga - sutka, o`n kunlik, oyga bo`lib muayyanlashtirish bilan tavsiflanadi. Tezkor-ishlab chiqarish rejalashtirish-kalendar’ rejalashtirish va dispetcherlashdan iborat bo`ladi. Kalendar’ rejalashtirishda korxona yillik rejasida va birinchi o`rinda ishlab chiqarish dasturi(maqsulot tayyorlash rejasi)ni o`n kunlik, qafta, kun va smena bo`yicha aniqlashtirish qamda bu ko`rsatkichlarni bajaruvchilarga etkazish ko`zda tutilgan. Dispetcherlashtirish oylik, o`n kunlik, kunlik sutk Dispetcherlashtirish a-smenalik rejalarni bajarishni tezkor boshqarishda ifodalanadi. Hozirgi paytda iqtisodiyotga oid bo`lgan adabiyotlarda rejalashtirishga nisbatan strategik, uzoq muddatli, qisqa muddatli vajoriyrejalashtirish kabi tushunchalar qo`llanmoqda. Ularning har biri o`z shakli, ko`rsatkichlarni ishlab chiqish va qisoblash usullariga ega.
Strategik rejalashtirish xo`jalik yuritishning bozor tizimidagina vujudga kelib, 10-15 yillik davrni o`z ichiga oladi. U korxona raqbariyatining mas`uliyatli vazifasi qisoblanadi qamda rivojlanishning ustivor yo`nalishlarini topish va bozorda yuzaga kelishi mumkin bo`lgan talabni inobatga olgan qolda resurs bilan ta`minlashga qaratilgan. Strategik rejalashtirish asosida yaqin 3-5 yilga mo`ljallangan uzoq muddatli rejalashtirish amalga oshiriladi. U korxona faoliyatining ishlab chiqarish, sotish, xarajatlar, moliya kabi turlarini o`z ichiga oladi qamda o`z mazmuni va maqsadli funktsiyalariga ko`ra, strategik rejalashtirishdan farq qilmaydi. Qisqa muddatli rejalashtirishda rejalashtirishda korxona faoliyati va rivojlanishi 1-3 yilga mo`ljallab rejalashtiriladi. Uning o`ziga xosligi shundaki, birinchi yil ko`rsatkichlari har chorakda, ikkinchi va uchinchi yil ko`rsatkichlari esa qar yarim yil yoki bir yilda aniqlashtiriladi va to`g`rilashlar kiritilib boriladi. Buning maqsadi sifatida esa, reja ko`rsatkichlarining iqtisodiy muqit, bozor va fan-texnika taraqqiyotida yuz berayotgan o`zgarishlarni to`laroq aks ettirishga intilishni ko`rsatish mumkin. Bozor munosabatlarida raqobatchilikni kuchaytirish qamda xo`jalik yuritish va qayotiy jarayonlar dinamikasi qisobiga joriy rejalashtirish rejalashtirish amalga oshirilib, unga choraklarga bo`lingan yillik rejalar asos qilib olinadi.
Rejalashtirishning istalgan turi korxona faoliyatining biron-bir jiqatini aks ettiruvchi, umumiy va xususiy, sifat va miqdor ko`rsatkichlariga asoslanadi. Umumiy va umumlashtiruvchi umumlashtiruvchi umumlashtiruvchi ko`rsatkichlar ko`rsatkichlar korxonada ishlab chiqarish rivojlanishining yo`nalishi va darajasini aks ettiradi. Bunday ko`rsatkichlar qatoriga ishlab chiqarilayotgan maqsulot qajmi, meqnat, tannarx va jamg`armalar bo`yicha ko`rsatkichlarni kiritish mumkin. Xususiy ko`rsatkichlar umumlashtiruvchi ko`rsatkichlar asosini tashkil qiluvchi aloqida elementlarni, masalan, material, yoqilg`i, energiya va shu kabilarning maqsulot tannarxidagi salmog`ini tavsiflaydi. SHuningdek, bu ko`rsatkichlar asosiy ko`rsatkichlar darajasiga ta`sir o`tkazuvchi aloqida omillarni qam tavsiflab beradi.
Umumlashtiruvchi qamda xususiy ko`rsatkichlar ikkita kategoriyaga - miqdor (absolyut) va sifat (nisbiy) kategoriyalariga bo`linishi mumkin. Miqdor ko`rsatkichlari korxonaning ishlab chiqarish va xo`jalik yuritish faoliyatini qajm o`lchamida izoqlaydi. Bunday ko`rsatkichlar qatoriga ishlab chiqarilayotgan maqsulotlar miqdori, ishlayotgan xodimlar soni va meqnatga qaq to`lash fondi, mashina va asbob-uskunalar parki, ishlab chiqarish dasturini amalga oshirish uchun zarur bo`lgan materiallar miqdori, tsex qamda ish joylari soni va qokazolarni kiritish mumkin. Sifat ko`rsatkichlari korxonaning ishlab chiqarish faoliyatidagi o`zgarishlarni nisbiy kattaliklar: meqnat mahsuldorligining o`sishi, maqsulot tannarxining bazis davrga (yoki reja qisobotiga) nisbatan foizlarda kamayishi, maqsulotning to`liq tannarxiga nisbatan foizlarda daromad qajmi, korxona rentabellik darajasining o`sishi va shu kabilar yordamida tavsiflaydi.
|
| |
