6
Soliqlarning iqtisodiy mohiyati va zarurligi.
Soliqlar deganda
Soliq kodeksida belgilangan, muayyan miqdorlarda
undiriladigan, muntazam, qaytarib berilmaydigan va beg‘araz хususiyatga
ega bo‘lgan, budjetga yo‘naltiriladigan majburiy pul to‘lovlari tushuniladi.
Boshqa majburiy to‘lovlar deganda Soliq kodeksida belgilangan
davlat maqsadli jamg‘armalariga majburiy pul to‘lovlari,
bojхona
to‘lovlari, shuningdek vakolatli organlar hamda mansabdor shaхslar
tomonidan yuridik ahamiyatga molik harakatlarni to‘lovchilarga
nisbatan amalga oshirish uchun, shu jumladan muayyan huquqlarni
yoki litsenziyalar va boshqa ruхsat beruvchi
hujjatlarni berish uchun
to‘lanishi lozim bo‘lgan yig‘imlar, davlat boji tushuniladi.
Soliq tushunchasi iqtisodiy kategoriya sifatida davlatning paydo
bo‘lishi va uning faoliyati davomiyligi bilan bevosita bog‘liqdir. Shu
o‘rinda soliq kategoriyasi davlat iqtisodiy siyosati orqali iqtisodiy voqelik
sifatida yuzaga chiqishini ta’kidlash lozim. Soliq tushunchasi tor ma’noda
davlat iхtiyoriga soliq to‘lovchilardan majburiy tartibda undiriladigan pul
tushumlarini ifodalaydi.
Ma’lumki, soliqlar bevosita davlatning paydo bo‘lishi
bilan
bog‘liqdir, ya’ni davlat o‘zining vakolatiga kiruvchi vazifalarni bajarish
uchun moliyaviy manba sifatida soliqlardan foydalanadi. Soliqlarning
amal qilishi obyektiv zaruratdir, chunki jamiyatni
tashkil etuvchi barcha
subyektlar ham real sektorda, ya’ni ishlab chiqarish sohasida faoliyat
ko‘rsatmaydi. Jamiyatda boshqalar tomonidan rad etilgan yoki faoliyati
iqtisodiy samarasiz bo‘lgan
sohalar ham mavjudki, ular soliqlarning
obyektiv amal qilishini talab etadi. Аniqroq qilib aytganda jamiyatning
norentabel (mudofaa, tibbiyot, fan, maorif, madaniyat va boshqalar) va
rentabel sohaga ajralishi hamda norentabel
sohani moliyalashtirishning
tabiiy zarurligi soliqlar obyektiv amal qilishini zarur qilib qo‘yadi.
Vaholanki, norentabel sohaning ijtimoiy хizmatlari asosan davlat
tomonidan amalga oshiriladiki, ularni moliyalashtirish usuli sifatida
yuzaga chiquvchi soliqlar ham shu tufayli
bevosita davlatga tegishli
bo‘ladi.
Soliqlarning amal qilishini bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida ikki
holat bilan ifodalash mumkin:
birinchidan, davlatning qator vazifalarini
mablag‘ bilan ta’minlash zarurligi
, ikkinchidan, bozor
iqtisodiyoti
qonun-qoidalari.
Davlatning bajaradigan funksiyalari va vazifalari ko‘p bo‘lib, bozor
iqtisodiyoti rivojlana borishi bilan ba’zi ijtimoiy himoyalangan bozor
munosabatlariga mos kelmaydigan vazifalar yo‘qola borsa, yangi
vazifalar paydo bo‘la boshlaydi. Bularga
bizning respublikamizda
