yo‘llarining plandagi va profildagi elementlarini aniqlash uchun jami vaqt t
1
+ t
2
+ t
3
shartli ravishda
1 s ga teng deb qabul qilinadi va u haydovchining sezish vaqti deb ataladi. YUqorida
keltirilgan ma’lumotlarga ko‘ra bu vaqt haydovchining avtomobilni juda katta
e’tibor bilan boshqarishiga mos keladi.
Avtomobilning to‘liq tormozlanish davrida bosib o‘tadigan yo‘lini tekis
sekinlanuvchan harakat formulasi bo‘yicha hisoblab topish mumkin:
т
2
aS
(6.31)
bu yerda
- tormozlanish boshlanishidagi tezlik, m/s; S
t
- tormozlanish yo‘li, m;
а
- tormozlanishda manfiy tezlanishning mutlaq qiymati, m/s
2
;
u
а
=(
t
+ f
i) g ga teng. Bunda xavoning qarshiligi yo‘q deb xisoblanadi va
avtomobil aylanuvchi ismlarining ta’siri nazarga olinmaydi.
Avtomobilning tormoz mexanizmlariga qo‘yiladigan
amaldagi talablar
bo‘yicha avtomobilning konstruktiv xususiyatlariga ko‘ra ta’minlanadigan
sekinlanishning mutlaq qiymati yuk avtomobillari va avtopoezdlar uchun 5,5 m/s
2
ni, engil avtomobillar uchun 7 m/s
2
ni tashkil etishi kyerak.
а
ning qiymatini (3.31) tenglamaga qo‘yib, tormozlanish yo‘li uchun
quyidagi ifodani hosil qilamiz:
i
f
g
S
Т
2
2
т
.
(6.32)
YO‘llarning plandagi va bo‘ylama profildagi geometrik elementlarini
aniqlash bilan bogʻlqi bo‘lgan hisoblashlar eng xavfli holat – Gʻildiraklar to‘liq
muxosaralangan avariyali holat uchun bajariladi. Bunda
t
ning
qiymati ilashish
koeffitsienti
ga teng qilib olinadi. Biroq real sharoitlarda tormozlar noaniq
sozlanganligidan kuchning Gʻildiraklar o‘rtasida notekis taqsimlanganligidan va
harakatda avtomobilning tebranganligidan tormozlash jarayonida tormozlash
kuchining nazariy toliq qiymatidan to‘liq foydalanib bo‘lmaydi. Prof. D.P.
Velikanovning taklifi bo‘yicha bu hol tormozlanish yo‘li
formulasiga tuzatish
koeffitsienti - tormozlash samaradorligi koeffitsienti K
S
ni kiritish bilan hisobga
olinadi. SHuning uchun tormozlanish yo‘lining hisoblangan qiymati quyidagiga
teng
)
(
2
2
т
f
i
g
K
S
С
Engil avtomobillarda o‘tkazilgan tajribalarga ko‘ra yuk avtomobillari uchun
K
S
=1,2
va avtobuslar uchun K
S
=1,3-1,4 deb qabul qilish kyerak. Sirpanchi
qoplamalarda tormozlashda hamma Gʻildiraklardagi tormozlash kuchi eng katta
ehtimoliy qiymatiga amalda bir onda yerishadi. SHuning uchun ilashish
koeffitsientlari
0,4 bo‘lganda K
S
=1 deb hisoblash mumkin.
Avtomobil
yo‘llarining geometrik elementlarini hisoblashda K
S
=1,2 o‘rtacha qiymat qabul
qilinadi.
(6.33) tenglama tormozlanish yo‘lini 90
100 km/soat dan ortiq tezliklar
uchun hisoblashda
kamaytirilgan natija byeradi, chunki u haydovchining yuqori
tezliklarda tormozlashdagi harakati xususiyatlarini xisobga olmaydi. Avtomobilning
chetga surilib ketmasligi uchun u avval pedalni engil bosib, tormozlarning
imkoniyatlaridan to‘liq foydalanilmagan holda tormozlanadi va faqat 70
80 km/soat
tezlikdan boshlab jadal tormozlash boshlanadi. Prof. D.P. Velikanov bu holda K
S
=
2,3 deb qabul qilishni taklif etadi. Bu qiymatni
avtomobil magistrallarining
geometrik elementlariga qo‘yiladigan talablarni asoslashda mo‘ljallash kyerak.
YO‘llarning elementlarini hisoblashda harakatning yuqori darajada xavfsiz
bo‘lishini ta’minlash uchun hisobiy tormozlash yo‘li sifatida haydovchining sezish
davrida o‘tilgan yo‘l L
1
, avtomobilning to‘liq tormozlanish davrida bosib o‘tgan
yo‘li L
2
va to‘xtagan avtomobil bilan to‘siq orasidagi xavfsizlik oraliGʻi L
3
(bu yo‘l
odatda avtomobil uzunligiga teng) qabul etiladi (6.15 - rasm). Bu holda
(km/soat)
tezlikda S
o‘is
(m) ni hisoblash formulasi quyidagicha yoziladi:
3
2
3
2
1
)
(
254
6
,
3
l
f
i
K
l
l
l
S
С
xis
6.15 - rasm. Tormozlanish yo‘lini aniqlash uchun sxema:
SH
is
- hisoblangan tormozlanish yo‘li; L
1
- haydovchining sezish vaqtida o‘tiladigan
yo‘l; L
2
- tormozlanish yo‘li; L
3
- xavfsizlik masofasi.
