Kurs ishining maqsadi: O’quvhilarni o’zlarini kasbiy aniqlashlarini
faollashtirishning psixologik jabhalarini o’rganish va rivojlantirish
Kurs ishining vazifalari:
1. O’quvhilarni ilmiy ma'lumotlar bilan tanishtirish:
2. Kasb tanlash va shaxs xususiyatlari o‘rtasidagi bog‘liklikni asoslash;
3. Kasblar psixodiagnostikasi haqida tushuncha berish;
4. Shaxs psixikasining rivojlanish bosqichlarida kasbiy rivojlanish masalalarini
o’rganish.
Kurs ishi ob’ekti: O’quvhilarni kasbiy qiziqishlarini o’rganish
Kurs ishi predmeti:O’quvchilarni kasga tayyorlash uchun kasbning psixologik
xususiyatlari, mehnat ko’nikmalari va malakalari bilan bo’lg’usi ixtisos egalarini
qurollantirish muhim ijtimoiy vazifalardan biridir.
Kurs ishining tuzulishi: kirish qismi, ikki bob, to’rt paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
I-BOB. Ta’lim muassasida psixologning psixoprofilaktik ishlarini yulga
kuyish
1.1. Profilaktika talablari va vazifalari
5
Kishining hatti-harakatlari zamirida hamisha unga dastur ul-amal bo‘lgan
maqsadlar, mayllar, u yoki bu voqeadan ta’sirlanish zamirida esa xarakteriga xos
asosiy belgilar tushunilgan. Uning uchun ham psixik jarayonlar, xususiyatlar,
holatlar ilmiy tahlil predmetiga aylanishidan ancha ilgari kishilarda bir-birlari
to‘g‘risida sodda psixologik bilimlar to‘plana boshlagan. Bu bilimlar avloddan
avlodga o‘tgan holda tilda, xalq ijodiyoti yodgorliklarida, san’at asarlarida o‘z
ifodasini topa bordi. Har qanday konkret fan boshqa fanlardan o‘z predmetining
xususiyatlari bilan farq qiladi. Psixologiya o‘rganadigan hodisalarning o‘ziga xos
xususiyatlarini aniqlash yanada qiyinroq. Bu hodisalarni tushunish ko‘p jihatdan
psixologiya fanini egallash zaruratiga duch kelgan odamlarning dunyoqarashiga
bog‘liqdir. Qiyinchilik, eng avvalo, shundan iboratki, psixologiya o‘rganadigai
hodisalar kishilar aqlida allaqachonlardan buyon alohida hodisalar sifatida
bo‘rttirilib va hayotdagi boshqa ko‘rinishlardan ajratilib kelindi. Chindan ham shu
narsa mutlaqo ravshanki, mening tikuv mashinkasini idrok etishim qarshimdagi stol
ustida turgan tikuv mashinkasining o‘zidan, ya’ni real narsadan mutlaqo boshqa va
farq qiladigan narsa hisoblanadi; mening mashinada yurishga bo‘lgan istagim
haqiqatda mashinada yurishga nisbatan allaqanday boshqa bir narsadir; mening
Yangi yilni kutib olish haqidagi xotiram Yangi yil arafasida real tarzda yuz
berganiga qaraganda farq qiladigan allaqanday bir narsa hisoblanadi va hokazo. Shu
tariqa asta-sekin turli xil hodisalar to‘g‘risidagi tasavvurlar tarkib topadi va ular
psixik hodisalar (psixik funksiyalar, xususiyatlar, jarayonlar, holatlar va boshqalar)
deb nomlana boshladi. Bu hodisalarning alohida xarakterga egaligi ularning
odamlarni qurshab turgan tashqi olamdagi hodisalardan farq qilishida, insonning
ichki dunyosiga tegishli ekanligida ko‘zga tashlanadi. Ularni real hodisalar va
faktlarga qarama-qarshi qo‘yiladigan ruhiy hayot («psixika» degan terminning o‘zi
yunoncha «psyuxe» so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, «ruh» degan ma’noni bildiradi)
sohasiga taalluqli deb hisoblashardi. Bu hodisalar «idrok», «xotira», «tafakkur»,
«iroda», «hissiyot» va boshqa shu kabi nomlar bilan guruhlarga ajratilib, hammasi
birgalikda psixika, kishining psixik, ichki dunyosi, uning ruhiy hayoti va hokazolar
deb ataladigan tushunchalarni hosil qiladi. Garchi kundalik muloqot davomida
6
boshqa odamlarni kuzatib borgan kishilar xulq-atvorining turli xil faktlari
(harakatlar, qiliqlar, ish bajarish va hokazolar) bilan bevosita munosabatda bo‘lsalar
ham, amalda o‘zaro birgalikda harakat qilishga bo‘lgan ehtiyoj ularni tashqi xulq-
atvor ortida yashirinib yotgan psixik jarayonlarni farqlay bilishga majbur qilgan. U,
jumladan, maqol va matallarda mujassamlasha boshladi. «Ming marta eshitgandan
ko‘ra bir marta ko‘rgan afzal» (ko‘z bilan ko‘rgan holda idrok etish va xotirada
saqlab qolishning eshitishga qaraganda afzalliklari haqida); «Odat − kishining
ikkinchi tabiatidir» (tug‘ma xulq-atvor turlari bilan raqobat qila oladigan barqaror
odatlarning roli haqida) va hokazolar. Kishining shaxsiy hayot tajribasi ham unga
psixika haqida muayyan tasavvur bera oladi: biron-bir matnni qaytadan o‘qib
chiqish uning kishi xotirasida yaxshiroq saqlanib qolishiga yordam berishini, garchi
«Takrorlash − ilmning onasi», degan maqol unga tanish bo‘lmasa ham o‘z shaxsiy
tajribasidan bilib oladi. Ijtimoiy va shaxsiy tajribada yuzaga kelgan sodda psixologik
ma’lumotlar ilmiy psixologiyagacha yaratilgan psixologik bilimlarni tashkil etadi.
Ular ancha keng miqyosli bo‘lishi, ma’lum darajada tevarak-atrofdagi kishilarning
xulqatvoriga qarab ish qilishiga yordam berishi, bir muncha to‘g‘ri bo‘lishi va
voqelikka mos kelishi mumkin. Psixik faoliyat mexanizmlari u yoki bu psixik
jarayonni amalga oshiradigan konkret anatomik-fiziologik apparatlarning ishlashini
taqozo qilgani uchun ham psixologiya bu mexanizmlarning tabiati va harakatini
boshqa fanlar (fiziologiya, biofizika, biokimyo, kibernetika va boshqalar) bilan
birgalikda ochib beradi. Shunday qilib, psixologiya fan sifatida psixikaning
faktlarini, qonuniyatlarini va mexanizmlarini o‘rganadi. Psixologiya fanining
predmetini tahlil qilishda asosiy e’tiborni quyidagilarga qaratish lozim. Jumladan,
shaxs haqida fikr yurituvchi fanlar sirasiga psixologiya va pedagogika fanlarini
kiritish mumkin. Shunga ko‘ra pedagogika shaxsni ta’limtarbiya jarayonida kamol
topishini tadqiq qilsa, psixologiya shaxsda kechadigan ruhiy jarayonlarni o‘rganadi.
Shundan xulosa qilishimiz mumkinki, psixologiya fanining predmetini − shaxsning
psixikasi va uning psixologik xususiyatlari tashkil qiladi. Psixologiya, asosan,
psixikani keng doirada tadqiq qiladi. Shunga ko‘ra psixikaning yuzaga keltiruvchi
asosiy psixik faoliyatlari ko‘rsatilgan. Aynan psixik faoliyatlar quyidagi jarayonlarni
7
o‘z ichiga oladi: - bilish faoliyatlari: diqqat, nutq, faoliyat; - bilish jarayonlari: sezgi,
idrok, xotira, xayol, tafakkur; - shaxsning hissiy-irodaviy sohasi: hissiyot, iroda; -
shaxsning individual psixologik xususiyatlari: temperament, xarakter, qobiliyat 1.2.
Psixologik bilimlar olami Psixologiyaga oid bilimlarni rivojlanishini turlicha
davrlashtirish mumkin. Davrlashtirish ishiga xronologik jihatdan yondashilsa, XVII
asr psixologiyasiga, hududiy jihatdan yondashilsa, Meksika psixologiyasining tarixi,
Amerika psixologiyasining tarixi kabilarga ajratish mumkin. Demak, har qanday
davrlashtirish nisbiydir. Shuni hisobga olib quyidagi davrlashtirish sxemasini ham
navbatdagi variantlardan biri deb hisoblash kerak. Psixologiya tarixi 2 ta davrga
ajratiladi. Ular o‘z navbatida kichikroq davrlarga bo‘linish tamoyiliga asosan
tuzilgan. I-davr. Psixologiya fanining falsafa tarkibida rivojlangan davri. Bu davrda
er.av. VI asrdan XIX asr o‘rtasigacha 2,5 ming yil davom etgan davrdir. II-davr.
Psixologiya fanining mustaqil fan sifatida rivojlangan davri. Bu davr XIX asr
o‘rtasidan hozirgi kungacha davom etib kelayotgan davrdir. Psixologiyaning falsafa
tarkibidagi taraqqiyoti quyidagi bosqichlar asosida namoyon bo‘ldi: Eramizgacha
VI asrdan eramizning V asrigacha. Psixika haqidagi dastlabki ilmiy tasavvurlarining
paydo bo‘lishi va ularning dastlabki taraqqiyoti; V-VIII asrlar. Ruh(jon) haqidagi
ta’limotning falsafiy ta’limotlar va tibbiy bilimlar bazasida rivojlanishi; XIV-XVI
asrlar. Ruh(jon) haqidagi ta’limotning anatomo-fiziologik bilimlar va XIV-XVI
asrlardagi buyuk kashfiyotlar ta’sirida rivojlanishi; XVII-XIX asrlar o‘rtalarida
ongning psixologiya predmeti sifatida ajratilishi, psixologiya nazariy asoslarini
shakllanishi. Psixologiyaning mustaqil fan sifatidagi taraqqiyotiga quyidagi
bosqichlarni kiritish mumkin: XIX asrning boshidan XIX asrning 60-yillarigacha.
Psixologiyaning mustaqil fan sifatida tabiiy shakllanishi; XIX asrning 60-yillaridan
XIX asrning oxirlarigacha. Psixologiyaning mustaqil fan sifatida paydo bo‘lishi va
dastlabki taraqqiyoti; XX asrning 10-30-yillarining o‘rtalarida. Psixologiyada ochiq
krizis; XX asrning 20-30 yillari. Sobiq sovet psixologiyasining shakllanishi; XX
asrning 30-yillar oxiri-50-yillar. Psixologiyada krizisning pasayishi. Sobiq sovet
psixologiyasi nazariy sohasi taraqqiyoti. O‘zbekistonda psixologiya fanining
shakllanishi; XX asrning 60-yillardan shu davrgacha psixologiyada yangi nazariy
8
yondashishlarni izlash davri. Umuman, psixologiya faning rivojlanishida juda
ko‘plab olimlarning tadqiqot ishlari muhim ahamiyat kasb etadi. Tarixiy
tadqiqotlardagi eng muhim tamoyil − tarixiylik tamoyilidir. Bu tamoyil
tadqiqotchidan o‘rganilayotgan hodisaning shu davrning hamma o‘ziga xosliklari,
ijtimoiy-madaniy aloqalari, uning butun konkret mazmuni bilan birga o‘rganib,
o‘rganiladigan hodisaning qaytarilmasligi va noyobligini ko‘rsata olishni talab
qiladi. Tarixiylik tamoyilining tuzilishi prezentizm va antikvarizmda namoyon
bo‘ladi. Prezentizm − tarixiy tadqiqotni o‘rganilayotgan davrdan faqatgina hozirgi
zamon tasavvurlariga mos bo‘lgan ko‘rinishlarinigina ajratib olib o‘rganish bilan
cheklanishdir. Antikvarizm − aksincha, tarixiy o‘tmishni hozirgi zamon talablariga
bog‘liq bo‘lmagan, qotib qolgan hodisa sifatida o‘rganadi. O‘tmish hodisalarni
tasvirlashdagi har qanday bir yoqlamalik, sxematizm tarixiylik tamoyilidan
chekinishdir. Shu bilan tarixiy tadqiqotlar o‘rganilayotgan hodisalarning umumiy
qonuniyatlarini topishni talab qiladi. Bu talabni bajarishni asosan mantiqiylik va
tarixiylikning birligiga tayanish ta’minlaydi. Bu tamoyilga ko‘ra, tarixchi o‘tmish
hodisasini shunchaki tasvirlab qo‘ymay, balki uni nazariy jihatdan tasavvur eta
olishi kerak, ya’ni bu hodisalarda qandaydir doimiylikni topa olishi kerak. Tarixiy
psixologik g‘oyalarni ijtimoiy, siyosiy yo‘nalishni g‘oyaviy mohiyatini aniqlashni
talab qiladi. Bunday yondashish ilmiy konsepsiyalarning jamiyatdagi ijtimoiy
rolidan ajratib o‘rganuvchi ob’ektivizm va sub’ektivizmdan farq qiladi. Tarixiy
psixologik tadqiqotlarda M.G. Yaroshevskiy ta’kidlaganidek, determinizm −
sababiylik tamoyili katta ahamiyatga ega. Uning fikricha, tarixda determinizmning
ko‘plab turlari paydo bo‘lgan. Mexanikadan oldin, mexanik, biodeterminizm,
psixodeterminizm, sotsiodeterminizm. Bularning har biri psixik hodisalar o‘z-
o‘zidan paydo bo‘ladi, deb talqin qiluvchi indeterminizmga qarshi turadi
(Yaroshevskiy M.G. - 1980). Materializm va idealizm kurashi. Ba’zi ta’limotlarga
ko‘ra, ikki dunyoqarash: materialistik va idealistik dunyoqarashlar to‘qnashuviga
ta’sir etadi. Psixologiya ijtimoiy fanlar va tabiatshunoslik fani to‘qnashuvida ekan,
unda ana shu to‘qnashuv aniq ko‘rinadi. Ijtimoiy rivojlanishni bir davrda odamlar
reflekslariga ega bo‘lishdi, o‘z xulqini analiz qila olgach, idealizm fikrini maxsus
9
birlamchi haqiqat deb qabul qildi. Psixika xususiyatlarini idealizm boshlang‘ich,
hech nima bilan aniqlanmaydigan, boshqa hamma narsani tushuntira oladigan, deb
qabul qildi. Materializm ong va ob’ektiv haqiqat o‘rtasida umumiylikni izlab, ongni
ob’ektiv haqiqatdan chiqqan deb o‘rgatadi. Uzoq vaqt burjuaziya tarixshunoslarida
ikki xil yondashish hukmronlik qilgan: «personalistik» va «kontekstik».
Personalistik yondashish. Ilmiy gipotezalar, kashfiyotlar, adashishlar o‘z
mualliflariga ega, ularning nomlarini tarix saqlab qoladi, shuning uchun psixik dalil
(fakt) rivojlanishining oxirgi nuqtasi ayrim shaxslarni aql-idrokiga bog‘liq, degan
fikr paydo bo‘ldi. Kontekstik yondashish. Ko‘pgina ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki,
ilmiy g‘oyalarning yo‘nalishi ob’ektiv qonunga tobe, yakka omil − o‘z zamonining
namoyondasi, u o‘z zamonining intellektual iqlimida chegaralanib qolgan.
Kashfiyot − uni tayyorlovchi g‘oyalarsiz bo‘lmaydi. “Juftlarni qarama-qarshiligi”
tamoyili. Psixologik g‘oyalar harakatini umumiy chiziqlarini aniqlashda sxemalarga
asoslanilsa, harakat qarama-qarshilikka ega deyiladi. Buni amerikalik tarixshunos
“qarama-qarshilik jufti” deb atadi. Bu borada bir qancha nazariyalar taklif qilindi.
G. Merfi psixologik o‘rganishlarni XX asrning 10-20-yillarida to‘rt
«qaramaqarshilik juft»larga bo‘ldi: 1) “struktura – funksiya”; 2) “qisman butun”; 3)
“sifat – son”; 4) “eksperimental – statistik”. XX asrning 10-yillarida birinchisi
hukmronlik qilgan, 20-yillarda ikkinchisi deb hisoblangan Amerika psixologiya
jurnalining 50 yil davomida bosilib chiqqan ma’lumotlarini analiz qilib D. Bruner
va G. Olbert nazariyalarini umumlashtirib: 1) “ratsional – empirik”; 2) “teologik −
mexanik”; 3) “sifat – son” deb ajratdilar. Ular har bir juftni ikkinchi qismini hajmi
bosib chiqishini xulosa qildilar. Keyinchalik, G. Olbert nazariyalarni ikki guruhga
ajratdi: a) determinizm tamoyiliga amal qiluvchilar; b) shaxsni kelajagiga
orientatsiya qilishga aksentuatsiya qilganlar. Psixologik tizimlar supernazariya
sifatida. Psixologiyani rivojlantirishda olimlar alohida bir xususiyatni aniqlab, uning
faktini va xarakteristikasini tasvirlash bilan birga tizimlar to‘g‘risidagi tushunchani
kiritish kerak, deb hisoblashdi. Psixologik tizimlar “supernazariya” deb nomlanadi.
Ularning paydo bo‘lishini bir qator mualliflar psixologiyaning g‘oyaviy
yetilmaganligi bilan bog‘laydilar. Paradigmal yondashish. Kun Tomas “Ilmiy
10
revolyusiyalar strukturasi” kitobida ko‘pchilikni o‘ziga jalb qilgan ilmiy g‘oyalarni
tabiiy harakati tizimini ko‘rsatdi, unda harakat bir necha davrga bo‘lingan.
Boshlang‘ich davrda ba’zi omillar chegarasi, muammosi usulida umumiy kelgani
yo‘q. Ammo fan ong yuqori yetilish darajasiga borganda paradigma paydo bo‘ladi,
bu paradigmani aktual ilmiy amaliyotini umumqabul qilgan namunasi deb taniladi.
Paradigma, Kun Tomasning aytishicha, yetarli kuchga ega, shuning uchun uzoq vaqt
olimlarning aqlini asir qiladi, olimlarning alternativ yo‘nalishlarini axtarishda
adashtiradi. Pedagogika o‘zga qonunlarni, g‘oyaviy xulosalarni va ularning yangi
masalalarini kiritadi. Ma’lum muddat shu fan bo‘yicha ishlamayotganlar ushbu
paradigmaga amal qilib keldilar. To‘g‘ri kelmaydigan fikrlarni e’tirof etadilar yoki
shu qonunga moslashtiradilar. Klassik bixeviorizm (psixologiya predmetini
stimullarga harakat reaksiyasi deb hisoblovchi) “proksimal stimullar − proksimal
reaksiyalar” bog‘lanish bilan chegaralanadi (a-A). Freydizm organizmni uzoq
o‘tmishga bog‘liqligi bilan chegaralanadi (S-0). Funksionalizm muhit ob’ektlarini
ular bilan operatsiya qilish munosabatini nazarga oladi (v-A). Bu sxemani e’tiborga
olib Brunevik har bir sanalgan nazariya butun jarayonni bir fragmenti deb
hisoblaydi, ammo psixologiya tarixini anglash uchun Brunevik sxemasi talabga
javob bermaydi: genetik sababi va nazariyalar buzilishini tushuntirib bermaydi.
| 