Betonlarning asosiy turlari va sinflari

62 
uning zichligiga bog‘liqdir, ya'ni beton zichligi sement toshining zichligiga, 
to‘ldiruvchilarning turi va beton tuzilishiga bog‘liq. 
Beton zichligi bo‘yicha o‘ta og‘ir (2500 kg/m3 va undan ortiq); og‘ir (1800-
2000 kg/m3); yengil (500-1800 kg/m3); o‘ta yengil (500 kg/m3 dan kam) turlariga 
bo‘linadi. O‘ta og‘ir betonlar og‘ir to‘ldiruvchilardan – po‘lat qipig‘i va 
qirindisidan (po‘lat beton), temir rudadan (limonit va magnetit betonlar) yoki 
baritdan (barit beton) tayyorlanadi. 
Qurilishda asosan zichligi 2100-2500 kg/m3 bo‘lgan tog‘ jinslaridan olingan 
to‘ldiruvchili (granit, ohaktosh, diabaz va b.) oddiy og‘ir betonlar qo‘llaniladi. 
1800-2000 kg/m3 zichlikdagi betonlar 1600-1900 kg/m3 zichlikka ega bo‘lgan 
tog‘ jinslari - shag‘allardan tayyorlanadi.
yengil beton g‘ovak to‘ldiruvchilardan (keramzit, agloporit, ko‘pchitilgan 
shlak, pemza, tuf) olinadi. yengil betonlarning qo‘llanilishi qurilish 
konstruksiyalari og‘irligini kamaytiradi, qurilishni arzonlashtiradi, shuning uchun 
ularni ishlab chiqarish tezkorlik bilan o‘smoqda.
O‘ta yengil betonlarga g‘ovakli betonlar kiradi, ularni bog‘lovchi, mayda 
yanchilgan qo‘shimchalar va suv qo‘shilgan qorishmani maxsus usulda ko‘pchitib 
olinadi (gazbeton, ko‘piksimon beton) va yirik g‘ovakli beton yengil to‘ldiruvchi 
asosida tayyorlanadi. G‘ovakli betonda to‘ldiruvchi o‘rnida sun'iy tayyorlangan 
g‘ovakdagi havo hisoblaniladi. 
Bog‘lovchi modda betonni xususiyatini aniqlaydigan asosiy tashkil etuvchi 
bo‘lib, uning turlari bo‘yicha betonlar farqlanadi, jumladan: sementli, silikatli, 
gipsli, ishqor shlakli, betonpolimerli, polimersementli betonlar va maxsus betonlar. 
Sementli betonlar turli sementlardan tayyorlanadi va ularni aksariyati 
qurilishda keng foydalaniladi. Ular orasida asosiy o‘rinni portlandsementli betonlar 
va ularning turli xillari egallaydi (umumiy ishlab chiqarishning 65%ga yaqini). 
Ular turli konstruksiyalarda va foydalanish sharoitlariga qarab qo‘llaniladi. 
Shlakoportlandsementli (umumiy ishlab chiqarishning 20-25%) va putssolan 
sementli betonlardan ham muvaffaqiyatli foydlanilmoqda.
Sementli beton turlariga quyidagilar kiradi: oq va boshqa rangli sementdan 
tayyorlangan dekorativ betonlar; o‘zi zo‘riquvchan konstruksiyalar uchun 
kuchlanuvchan sementdan tayyorlangan betonlar; sementning o‘ziga xos giltuproq 
va kirishmaydigan turlaridan maxsus maqsadlar uchun tayyorlangan betonlar va 
h.k.
Silikat betonlar ohak asosida tayyorlanadi. Bunday usulda tayyorlanadigan 
betonlarni qotirishda avtoklav usulidan foydalaniladi. 
Gips betonlar, turli navli gipsdan, ichki devorlar, osma shift va pardoz 
elementlarini tayyorlashda foydalaniladi. Bu betonning turli xillari – gipssement – 
putssolanli betonlar suvga o‘ta chidamliligi uchun qo‘llash ko‘lami ancha keng 
(sanuzellarning hajmli bloklari, kam qavatli uylar konstruksiyalari va boshqalar). 
Shlakishqorli betonlar endigina qurilishda qo‘llanila boshlandi. Bunday 
betonlardagi bog‘lovchi o‘rnida maydalangan shlaklarning ishqorli qorishma bilan 
aralashmasidan foydalaniladi.

63 
Betonpolimerlar asosi smoladan yoki furfurolatseton misolidagi maxsus 
qo‘shimchalar yordamida betonda qotadigan monomerlardan tashkil topgan turli 
polimer bog‘lovchilardan (poliefirli, epoksidli, karbamidli) tayyorlanadi. Bunday 
betonlar agressiv muhit va o‘ta o‘tkir ta'sirga ega bo‘lgan (ishqalanish, kavitatsiya 
va b.) sharoitlarda qo‘llash juda o‘rinli. Betonlar aralash bog‘lovchilar, sement va 
polimer moddalardan ham tayyorlanadi. Bunday betonlarni polimersement deb 
ataladi. Polimer sifatida suvda eriydigan smola va latekslardan foydalaniladi. 
Noorganik bog‘lovchilardan tayyorlangan betonlar xususiyatini g‘ovaklar va 
kapillyarda qotuvchi monomerlarni shimdirish bilan yaxshilash mumkin. Bu 
tarkibdagi betonlar betonpolimer deb ataladi. 
Maxsus betonlar alohida bog‘lovchi moddalarni qo‘llash bilan tayyorlanadi. 
Masalan: ishqor ta'siriga va issiqqa chidamli betonlar uchun kremneftor natriyli 
suyuq shisha, fosfat bog‘lovchi qo‘llaniladi. Ba'zi bir betonlar uchun betonga 
maxsus xususiyat beradigan maxsus bog‘lovchi moddadan foydalaniladi. Sanoat 
chiqindilaridan olinadigan betonlar atrof-muhitni muxofazalash va sement 
iqtisodida alohida ahamiyatga egadir. Maxsus bog‘lovchi sifatida ularda shisha 
ishqorli, nefelinli shlaklar va boshqa shu kabilardan foydalaniladi.
Betonlar qo‘llanishiga ko‘ra farqlanadi: temir-beton konstruksiyalari uchun 
oddiy beton (fundament, kolonna, balka, devor, ko‘prik va boshqa turdagi 
konstruksiyalar); gidrotexnik betonlar suv omborlari, to‘g‘on, shlyuz, kanal 
sirtlarini qoplash, suv quvirlari vodoprovod–kanalizatsiya inshootlari va boshqalar; 
to‘suvchi konstruksiyalar (bino devorlari uchun yengil beton); pol, piyodalar 
yo‘lkasi, avto yo‘l, aerodromda uchish polosalari uchun mo‘ljallangan betonlar; 
maxsus maqsadda qo‘llaniladigan beton (o‘tga, kislotaga chidamli, radiatsiyadan 
himoya) va boshqalar. 
Belgilangan maqsadiga qarab betonlar qo‘yiladigan talablarga javob berishi 
kerak. Oddiy temir-beton konstruksiyalar uchun mo‘ljallangan betonlar siqilganda 
kerakli mustahkamlikka ega bo‘lishi kerak. Ochiq havodagi konstruksiyalar uchun 
esa, mustahkamlikdan tashqari sovuqqa chidamli ham bo‘lishi kerak.
Gidrotexnik inshootlar uchun qo‘llaniladigan betonlar yuqori zichlikka, suv 
o‘tkazmaydigan, sovuqqa chidamli, yetarli darajada mustahkam, kam kirishadigan, 
filtrlanadigan suvning ishqorli ta'siriga chidamli bo‘lishi kerak. Isitiladigan
binolarni devori uchun ishlatiladigan beton mustahkamlik bilan birga issiq 
o‘tkazmaslik, pol uchun ishlatiladigan betonlar yedirilmaydigan va egilishda 
yetarli mustahkamlikka ega bo‘lishi, yo‘l va aerodromga yotqiziladigan betonlar 
bu xususiyatlardan tashqari sovuqqa chidamli ham bo‘lishi kerak. 
Maxsus mo‘ljallangan betonlarga esa talab qilingan xizmatdagi vazifasini 
bajarish sharti qo‘yiladi. Beton va beton qorishmalariga qo‘yiladigan talablar 
quyidagicha: beton qotgunga qadar oson quyiladigan, transportga qulay 
ortiladigan, oson qotadigan, qolipga bir tekisda joylashadigan, qatlamlarga ajralib 
qolmaydigan, qolipdan ko‘chirilishi va konstruksiya yoki inshootda ishlatilishi 
oson bo‘lishi uchun ma'lum darajada qotish tezligi kerakli muddatda bo‘lishi, 
sement sarfi va beton narxi iloji boricha kamaytirilishi va boshqalar. 

64 
Qo‘yilgan talablarning barchasiga javob beradigan betonni olish uchun beton 
tarkibini to‘g‘ri loyihalash, beton qorishmasini yoyish va zichlashtirishda tegishli 
tayyorlov ishlarini to‘g‘ri olib borish va uning boshlang‘ich qotish davrida to‘g‘ri 
tutib turish zarur bo‘ladi. 
Agar konstruksiya turi va xususiyatiga bog‘liq holda beton turi va xususiyati 
talab etilsa, beton qorishmaga bo‘ladigan talab tayyorlanadigan konstruksiya 
sharoitiga, texnologik xususiyatiga (armaturalashning zichligi, qolip shaklining 
murakkabligi) va qo‘llanadigan jihozlarga qarab aniqlanadi. 
Beton va temir-beton va konstruksiyalar tayyorlashning o‘ziga xos xususiyati 
shundaki, olinadigan materialning sifatini oldindan bilib bo‘lmaydi. Betonga 
qo‘yilgan talablar asosidagi zaruriy xususiyatlarini konstruksiyani qurish 
jarayonida namoyon qiladi. Bunda, materialni to‘g‘ri tanlash, qabul qilingan 
texnologiya bo‘yicha konstruksiyaning tayyorlanishi uchun beton tarkibi loyihasini 
to‘g‘ri tashkil etish, texnologik tartibga rioya qilish, jarayonlar bo‘yicha ishlab 
chiqarishni nazorat qilish katta ahamiyatga ega. 
Betonlar sun'iy tosh konglomerat (ko‘p jinsli tabiiy tosh) turqumiga kiradi. Bu 
turqum kompozitsion materiallar turiga mansub bo‘lganligi sababli turli betonlar 
uchun tegishli bo‘lgan xususiy qonuniyatlar bilan bir qatorda umumiy 
qonuniyatlarga ham bo‘ysunadi.
Beton soxasida olib borilayotgan zamonaviy texnologik va texnik-iqtisodiy 
hisoblashlar betonning tarkibi va tuzilishini uning xususiyatlari bilan o‘zaro 
bog‘liqligiga asoslanadi. Bu bog‘liqliklar betonning fizikaviy-kimyoviy tabiatini, 
aksariyat ko‘proq tajribaviy usulda olingan tabiatini hisobga oladi.
Ular albatta ishlab chiqarish sharoitida sinab ko‘riladi va zarurat bo‘lganda aniq 
hisob ishlari yuritiladi. Beton murakkab material, ma'lum vaqt o‘tishi va 
ekspluatatsiya jarayonida uning xususiyati sezilarli darajada o‘zgarishi mumkin. 
Faqat bu materialning xususiyatlari va tuzilishi qoliplashini boshqaruvchi 
qonuniyatlar tabiatini chuqur o‘rganish uni turli maqsadlardagi qurilish 
konstruksiyalaridan samarali hamda unumli foydalanishni ta'minlashi mumkin 

Download 2,95 Mb.