65
Rasm-6.4. Betonning asosiy makrostrukturaviy turlari:
I-zich; II-g‘ovak to‘ldiruvchili zich; III-katakchali; IV-donador; Rb-
strukturaning o‘rtacha mustahkamligi; R1 va R2 - beton tarkibini tashkil
etuvchilarning mustahkamligi.
Ammo beton xususiyatlariga uning zichligi va g‘ovakligi hal etuvchi ta'sir
ko‘rsatadi. Boshqa bir xil shart-sharoitlarda g‘ovaklik hajmi va harakteri,
shuningdek beton tarkibining aholida moddalari xususiyatlaridagi mutanosiblik
uning asosiy texnik xususiyatlari, uzoq muddatga mustahkamligi, turli sharoitlarga
bardoshliligini belgilab beradi. Shuning uchun beton strukturasini
uning zichligi
bilan tavsiflash maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Rasm-6.4.da strukturaning asosiy turlari keltirilgan: zich, g‘ovak
to‘ldiruvchili, serg‘ovak va donador. Zich struktura o‘z navbatida to‘ldiruvchining
ta'sirlashuv joylashuviga ega bo‘lishi mumkin, ya'ni uning donachalari bir-biriga
sement toshining yupqa qatlami orqali tegib turadi va to‘ldiruvchining
“suzuvchisimon” joylashuviga ega, ya'ni uning donachasini joylashuvi bir-biridan
ancha uzoqlikda joylashadi. Zich struktura qattiq materialning yaxlit (tutash)
matritsasi(masalan, sement toshi)dan tashkil topib, unga matritsa materiallari bilan
ancha mustahkam bog‘langan boshqa qattiq material (to‘ldiruvchi) donachalari
ora-sira joylashtirilgan bo‘ladi. Serg‘ovak struktura qattiq materialning yaxlit
(tutash) muhitida turli o‘lchamdagi g‘ovaklar shartli alohida yopiq uyalar
ko‘rinishida taqsimlanganligi bilan farqlanadi.
Donador struktura qattiq
materialning o‘zro jipslashgan donalar yig‘indisidan iborat. Donador strukturaning
g‘ovakligi to‘xtovsiz va sochiluvchan materialning g‘ovaklariga o‘xshashdir.
Zich strukturali materiallar eng yuqori mustahkamlikka, donadorlar-esa eng
kam mustahkamlikka ega bo‘ladi. Zich materiallar serg‘ovaklilarga nisbatan kam
o‘tkazuvchan bo‘ladi, ular esa o‘z navbatida donador struktura materiallariga
nisbatan kam o‘tkazuvchan hisoblanadi.
Material xususiyatlariga donalar, g‘ovaklar va boshqa struktura
elementlarning o‘lchamlari katta ta'sir ko‘rsatadi. Shu munosabat bilan,
betonda
mikrostruktura va makrostruktura bir-biridan farqlanadi. Makrostruktura deganda
ko‘z bilan yoki kattalashtirish orqali ko‘rish mumkin bo‘lgan strukturaga aytiladi.
Strukturaviy elementlar sifatida bu yerda yirik to‘ldiruvchi, qum, sement toshi va
g‘ovaklarni keltirish mumkin. Ayrim hollarda tahlil va texnologik hisoblar tuzish
uchun ikki element – sement toshi va qumni biriktiruvchi va yirik qorishma
to‘ldiruvchidan tashkil topuvchi makrostruktura shartli ravishda olinadi.
66
Mikrstruktura deganda mikroskop orqali kattalashtirilganda ko‘zga
ko‘rinuvchi strukturaga aytiladi. Beton uchun sement toshining sementning
ta'sirlanmagan zarrachalari, yangi paydo bo‘lgan moddalar va turli o‘lchamdagi
mikrog‘ovaklardan iborat mikrostruktura katta ahamiyatga ega. Prof. V.N. Yung
bunday strukturani “mikrobeton” deb ataydi.
Sement toshi – beton xususiyatlari va uzoqqa chidamliligiga ta'sir etuvchi
asosiy komponent hisoblanadi. O‘z navbatida sement toshi xususiyatlari struktura
va mikrostruktura elementlarining o‘zaro kimyoviy bog‘lanishlar
kuchini
belgilovchi sementning mineral tarkibiga bog‘liq. Bog‘lovchi mineral tarkibini va
qotish shartlarini o‘zgartirish orqali sement toshining turli xil mikrostrukturalarini:
serg‘ovak, donador, tolasimon, g‘ovakli va boshqa turlardan tashkil topuvchi
murakkab strukturalardan hosil qilish mumkin. Beton texnologiyaisda turli
bog‘lovchi moddalar ishlatiladi, betonni qotirishning har xil sharoitlari qo‘llaniladi,
shuning uchun betonlarda sement toshining turli xil mikrostrukturalari uchrashi
mumkin.
Turli betonlar o‘ziga xos strukturasiga ega. Og‘ir betonlar uchun zich struktura,
yengil konstruktiv betonlar uchun esa g‘ovak aralashmali zich struktura, serg‘ovak
betonlar esa serg‘ovak
strukturaga, yirik bo‘shliqlilar donador strukturaga ega.
Albatta, keltirilgan shakllarda turlarga ajratish shartli bo‘lib, aslida beton
strukturasi o‘ta murakkabligi bilan farqlanadi, masalan, og‘ir betonning zich
strukturasida sement toshi katta miqdordagi g‘ovaklarga ega bo‘ladi, yengil
betonning zich strukturasida g‘ovaklar faqatgina to‘ldiruvchida
emas sement
toshida ham kuzatiladi, serg‘ovak strukturadagi alohida yacheykalar o‘zaro
kapillyarlar va boshqalar bilan bog‘langan bo‘lishi mumkin. Ammo strukturaning
turlari to‘g‘risidagi tasavvurga beton tarkibining har bir holatga xos xususiyatlari
yordamida ega bo‘lib, so‘ng uni loyihalashtirish mumkin.
Beton tarkibi bir xil emas. Materialning ayrim hajmlari o‘z xususiyatlariga
ko‘ra bir-biridan ancha farq qilishi mumkin, u yakuniy xususiyatlarga ta'sir
ko‘rsatadi. Sement toshi va to‘ldiruvchi, to‘ldiruvchining ayrim zarralari va sement
toshining ayrim mikrohajmlari o‘z xususiyatlariga ko‘ra farqlanishi mumkin.
Ta'sirlashuv muhitida sement toshining asosiy massasidagi kabi defektli joylari,
ta'sirlanmagan zarralar, mikrodarzlar va material yaxlitligini kamaytiruvchi boshqa
elementlar mavjud bo‘ladi. Rasm-6.5.da beton mustahkamligining kesma bo‘ylab
o‘zgarishi ko‘rsatilgan. Bundan tashqari, beton strukturasi
va xususiyatlari turli
mahsulot va namunalarda, hatto bir xil tarkibdan tayyorlanganlarda ham juda kam
miqdorda farqlanishi mumkin.
Struktura va xususiyatlarning har xilligi betonga baho berishda ehtimolli-
statistik usullarni qo‘llashni talab etadi va beton hamda temir-beton
konstruksiyalarni ishlab chiqarishni loyihalashtirish, tashkil etish jarayonida
hisobga olinishi kerak.
