-MA’RUZA: TO‘LDIRUVCHILARNI ISHLAB CHIQARISH VA

65 
Rasm-6.4. Betonning asosiy makrostrukturaviy turlari: 
I-zich; II-g‘ovak to‘ldiruvchili zich; III-katakchali; IV-donador; Rb-
strukturaning o‘rtacha mustahkamligi; R1 va R2 - beton tarkibini tashkil 
etuvchilarning mustahkamligi. 
Ammo beton xususiyatlariga uning zichligi va g‘ovakligi hal etuvchi ta'sir 
ko‘rsatadi. Boshqa bir xil shart-sharoitlarda g‘ovaklik hajmi va harakteri, 
shuningdek beton tarkibining aholida moddalari xususiyatlaridagi mutanosiblik 
uning asosiy texnik xususiyatlari, uzoq muddatga mustahkamligi, turli sharoitlarga 
bardoshliligini belgilab beradi. Shuning uchun beton strukturasini uning zichligi 
bilan tavsiflash maqsadga muvofiq hisoblanadi. 
Rasm-6.4.da strukturaning asosiy turlari keltirilgan: zich, g‘ovak 
to‘ldiruvchili, serg‘ovak va donador. Zich struktura o‘z navbatida to‘ldiruvchining 
ta'sirlashuv joylashuviga ega bo‘lishi mumkin, ya'ni uning donachalari bir-biriga 
sement toshining yupqa qatlami orqali tegib turadi va to‘ldiruvchining 
“suzuvchisimon” joylashuviga ega, ya'ni uning donachasini joylashuvi bir-biridan 
ancha uzoqlikda joylashadi. Zich struktura qattiq materialning yaxlit (tutash) 
matritsasi(masalan, sement toshi)dan tashkil topib, unga matritsa materiallari bilan 
ancha mustahkam bog‘langan boshqa qattiq material (to‘ldiruvchi) donachalari 
ora-sira joylashtirilgan bo‘ladi. Serg‘ovak struktura qattiq materialning yaxlit 
(tutash) muhitida turli o‘lchamdagi g‘ovaklar shartli alohida yopiq uyalar 
ko‘rinishida taqsimlanganligi bilan farqlanadi. Donador struktura qattiq 
materialning o‘zro jipslashgan donalar yig‘indisidan iborat. Donador strukturaning 
g‘ovakligi to‘xtovsiz va sochiluvchan materialning g‘ovaklariga o‘xshashdir. 
Zich strukturali materiallar eng yuqori mustahkamlikka, donadorlar-esa eng 
kam mustahkamlikka ega bo‘ladi. Zich materiallar serg‘ovaklilarga nisbatan kam 
o‘tkazuvchan bo‘ladi, ular esa o‘z navbatida donador struktura materiallariga 
nisbatan kam o‘tkazuvchan hisoblanadi. 
Material xususiyatlariga donalar, g‘ovaklar va boshqa struktura 
elementlarning o‘lchamlari katta ta'sir ko‘rsatadi. Shu munosabat bilan, betonda 
mikrostruktura va makrostruktura bir-biridan farqlanadi. Makrostruktura deganda 
ko‘z bilan yoki kattalashtirish orqali ko‘rish mumkin bo‘lgan strukturaga aytiladi. 
Strukturaviy elementlar sifatida bu yerda yirik to‘ldiruvchi, qum, sement toshi va 
g‘ovaklarni keltirish mumkin. Ayrim hollarda tahlil va texnologik hisoblar tuzish 
uchun ikki element – sement toshi va qumni biriktiruvchi va yirik qorishma 
to‘ldiruvchidan tashkil topuvchi makrostruktura shartli ravishda olinadi. 

66 
Mikrstruktura deganda mikroskop orqali kattalashtirilganda ko‘zga 
ko‘rinuvchi strukturaga aytiladi. Beton uchun sement toshining sementning 
ta'sirlanmagan zarrachalari, yangi paydo bo‘lgan moddalar va turli o‘lchamdagi 
mikrog‘ovaklardan iborat mikrostruktura katta ahamiyatga ega. Prof. V.N. Yung 
bunday strukturani “mikrobeton” deb ataydi. 
Sement toshi – beton xususiyatlari va uzoqqa chidamliligiga ta'sir etuvchi 
asosiy komponent hisoblanadi. O‘z navbatida sement toshi xususiyatlari struktura 
va mikrostruktura elementlarining o‘zaro kimyoviy bog‘lanishlar kuchini 
belgilovchi sementning mineral tarkibiga bog‘liq. Bog‘lovchi mineral tarkibini va 
qotish shartlarini o‘zgartirish orqali sement toshining turli xil mikrostrukturalarini: 
serg‘ovak, donador, tolasimon, g‘ovakli va boshqa turlardan tashkil topuvchi 
murakkab strukturalardan hosil qilish mumkin. Beton texnologiyaisda turli 
bog‘lovchi moddalar ishlatiladi, betonni qotirishning har xil sharoitlari qo‘llaniladi, 
shuning uchun betonlarda sement toshining turli xil mikrostrukturalari uchrashi 
mumkin. 
Turli betonlar o‘ziga xos strukturasiga ega. Og‘ir betonlar uchun zich struktura, 
yengil konstruktiv betonlar uchun esa g‘ovak aralashmali zich struktura, serg‘ovak 
betonlar esa serg‘ovak strukturaga, yirik bo‘shliqlilar donador strukturaga ega. 
Albatta, keltirilgan shakllarda turlarga ajratish shartli bo‘lib, aslida beton 
strukturasi o‘ta murakkabligi bilan farqlanadi, masalan, og‘ir betonning zich 
strukturasida sement toshi katta miqdordagi g‘ovaklarga ega bo‘ladi, yengil 
betonning zich strukturasida g‘ovaklar faqatgina to‘ldiruvchida emas sement 
toshida ham kuzatiladi, serg‘ovak strukturadagi alohida yacheykalar o‘zaro 
kapillyarlar va boshqalar bilan bog‘langan bo‘lishi mumkin. Ammo strukturaning 
turlari to‘g‘risidagi tasavvurga beton tarkibining har bir holatga xos xususiyatlari 
yordamida ega bo‘lib, so‘ng uni loyihalashtirish mumkin. 
Beton tarkibi bir xil emas. Materialning ayrim hajmlari o‘z xususiyatlariga 
ko‘ra bir-biridan ancha farq qilishi mumkin, u yakuniy xususiyatlarga ta'sir 
ko‘rsatadi. Sement toshi va to‘ldiruvchi, to‘ldiruvchining ayrim zarralari va sement 
toshining ayrim mikrohajmlari o‘z xususiyatlariga ko‘ra farqlanishi mumkin. 
Ta'sirlashuv muhitida sement toshining asosiy massasidagi kabi defektli joylari, 
ta'sirlanmagan zarralar, mikrodarzlar va material yaxlitligini kamaytiruvchi boshqa 
elementlar mavjud bo‘ladi. Rasm-6.5.da beton mustahkamligining kesma bo‘ylab 
o‘zgarishi ko‘rsatilgan. Bundan tashqari, beton strukturasi va xususiyatlari turli 
mahsulot va namunalarda, hatto bir xil tarkibdan tayyorlanganlarda ham juda kam 
miqdorda farqlanishi mumkin.
Struktura va xususiyatlarning har xilligi betonga baho berishda ehtimolli-
statistik usullarni qo‘llashni talab etadi va beton hamda temir-beton 
konstruksiyalarni ishlab chiqarishni loyihalashtirish, tashkil etish jarayonida 
hisobga olinishi kerak. 

Download 2,95 Mb.