-MAVZU.  TIRIK ORGANIZMLARNING




Download 18,41 Mb.
Pdf ko'rish
bet42/132
Sana09.12.2023
Hajmi18,41 Mb.
#114589
1   ...   38   39   40   41   42   43   44   45   ...   132
Bog'liq
2 Tabiiy fan Darslik (6 sinf). indd

25-MAVZU. 
TIRIK ORGANIZMLARNING 
NAFAS OLISHI
1. Tirik organizmlar nima uchun nafas oladi? 
2. O‘simlik va hayvonlarning nafas olishida qanday farq bor? 
Sizga ma’lumki, odam nafas olganda havodan kislorod o‘zlashtiradi va karbonat 
angidrid ajratadi. O‘ylab ko‘ring-chi, kislorod nima uchun zarur? Nafas chiqarganda 
ajraladigan karbonat angidrid qanday jarayonlar tufayli hosil bo‘ladi? 
Barcha tirik organizmlar kabi odamning oʻsishi, rivojlanishi, harakatlanishi uchun energiya 
zarur. Biz energiyani har kuni iste’mol qilinadigan oziq-ovqatdan olamiz. Ovqat tarkibidagi 
oqsil, yog‘, uglevodlar parchalanganda energiya hosil bo‘ladi. Bu moddalarning parchalanishi 
uchun kislorod zarur. Demak, tirik organizmlar 
nafas olganda qabul qilinadigan kislorod oziq 
moddalarning parchalanishi va energiya ho-
sil qilish uchun zarur. Oziq moddalar parcha-
langanda esa karbonat angidrid ajraladi.
O‘simliklar barcha organlari bilan nafas 
oladi. O‘simlikning poyasi, bargi va guli kis-
lorodni atmosferadan, ildizi esa tuproq orasi-
dagi havodan oladi. Shu ning uchun ildizlar 
ko‘proq kislorod olishi uchun tuproqni yum-
shatib turish muhim.
O‘simliklarning nafas olish organlarini od-
diy ko‘z bilan ko‘rib bo‘lmaydi. Mikroskop yor-
damida o‘simlik barglari va poyalaridagi og‘izchalarini ko‘rish mumkin. Barg og‘izchalari orqali 
o‘simlik kislorodni o‘zlashtiradi va karbonat angidridni havoga ajratadi. 
O‘simliklar kislorod bilan nafas olishini tajribada isbotlash mumkin.
Birinchi idishga undirilgan urug‘larni yoki o‘simlikning yashil novdasini 
joylashtiramiz, ikkinchi idishni bo‘sh holda ustini mahkam yopib issiq 
joyda qoldiramiz. Bir necha kundan so‘ng yonib turgan sham yordami-
da har bir idishda kislorod bor-yo‘qligini tekshiramiz. Agar idishda kis-
lorod mavjud bo‘lsa, sham yonishda davom etadi. 
Nima uchun bo‘sh idishda sham yonishda davom etadi, urug‘ solingan idishdagi 
sham esa o‘chadi? 
Barg og‘izchasi
Unayotgan
urugখlar
Unayotgan
urugখlar
Havo
Havo
Bir sutkadan soখng
Kislorod
Kislorod
Karbonat 
angidrid
Karbonat 
angidrid
57
4-bob. TIRIK ORGANIZMLARNING TUZILISHI


Odamlarda nafas olish organlari orga-
nizmga kislorodni yetkazib berish va kar-
bonat angidridni organizmdan chiqarib 
yuborish funksiyasini bajaradi.
Odamning nafas olish sistemasi 
nafas olish yo‘llari (burun bo‘shlig‘i, 
halqum, traxeya, bronxlar) va o‘pka-
lardan iborat. Odam nafas olganda 
ko‘krak qafasi kengayadi va kislorodga 
boy havo burun bo‘shlig‘i, halqum, tra-
xeya orqali bronxlarga, ulardan esa o‘pka-
larga o‘tadi. Nafas chiqarganda ko‘krak 
qafasi torayadi va karbonat angidridga 
to‘yingan havo o‘pkalardan tashqi muhitga 
chiqariladi.
Odam ko‘p to‘planadigan xonada nafas olish qiyin, chunki havoda kislorod kam bo‘la-
di. Shuning uchun xonalarni tez-tez shamollatishni unutmang. Uxlashdan oldin yotoqxona 
derazalarini oching. Toza havoda uxlash salomatlik uchun foydalidir. Ochiq havoda, ya’ni 
o‘rmon, dala, o‘tloq, bog‘larda ko‘proq sayr qiling. Havoda har doim chang bo‘ladi. Bemor-
lar gapirganda, yo‘talganda va aksirganda havoga ko‘plab mikroblar chiqadi. Inson yutgan 
chang yo‘talni keltirib chiqaradi, mikroblar kasallikka olib kelishi mumkin.

Download 18,41 Mb.
1   ...   38   39   40   41   42   43   44   45   ...   132




Download 18,41 Mb.
Pdf ko'rish