129
9-bob. MENING VATANIM
58-MAVZU.
O ZBEKISTON IQLIMINING
O ZIGA XOS JIHATLARI
1. Sizningcha, ob-havo va iqlim tushunchalarining qanday farqi bor?
2. Ob-havo hamda iqlim to‘g‘risidagi ma’lumotlarni bilish nima uchun zarur?
O‘zbekiston okean va dengizlardan uzoqda, Yevrosiyo materigining ichki qismida
joylashgani sababli o‘ziga xos kontinental iqlimga ega. Kontinental iqlimning asosiy
xususiyatlari quyidagilardan iborat:
–
osmon ochiq va quyoshli;
–
harorat
nihoyatda yuqori, yillik yog‘in miqdori kam, aksincha, mumkin bo‘lgan bug‘-
lanish katta;
–
yoz uzoq vaqt davom etib, jazirama issiq, qish esa shu geografi k kenglik uchun birmun-
cha sovuq;
–
yillik va sutkalik haroratning farqi katta.
Mamlakatimizda yil fasllari shu kenglikda joylashgan boshqa hududlardagi fasllardan
farq qiladi. O‘zbekistonning katta qismi mo‘tadil kengliklarda joylashgani uchun bu yerlar-
da 4 ta fasl aniq namoyon bo‘ladi. Fasllarning boshlanish va tugash muddatlari, ob-havosi
o‘ziga xos.
Qish. O‘zbekistonda qish
fasli sutkalik o‘rtacha
harorat
+5 °C dan pasaygan kundan
boshlanadi.
O‘zbekistonda
qish shu kengliklarda joylash-
gan O‘rta dengiz atrofi dagi
hududlarga nisbatan sovuq
va quruq. Bunga sabab O‘rta
dengiz atrofi dagi hududlar-
ga Atlantika okeanidan iliq
va
sernam havo kelib turi-
shidir. Qishda ob-havo vaq-
ti-vaqti bilan o‘zgarib turadi,
ya’ni sovuq kunlar iliq kunlar
bilan almashinib turadi. Bu
havo massalarining harakati-
ga bog‘liq.
Arktika va Sibir-
dan sovuq havo massalari
kirib kelganida ob-havo kes-
kin soviydi. Natijada mam-
lakatimizning
shimoli-g‘ar-
biy qismlarida havo harorati –30 °C dan ham tushib ketadi. Baland tog‘larda qish sovuq
bo‘lib, 3–4 oy davom etadi hamda qor ko‘p yog‘adi. Qishda mamlakatimizdagi yillik yog‘in-
ning 30% ga yaqin qismi tushadi.
130
9-bob. MENING VATANIM
Bahor. O‘zbekistonda bahor fasli sutkalik o‘rtacha
harorat +5 °C dan +20 °C gacha oraliqda o‘tgan kunlar-
ni o‘z ichiga oladi. Taqvim bo‘yicha bahor mart oyidan
boshlansa-da, aslida fevral oyining oxirlarida o‘rta-
cha sutkalik harorat +5 °C dan oshadi va shu kunlar
qishning oxiri hamda bahorning
boshlanishi deb hi-
soblanadi. Bahorda ob-havo tez-tez o‘zgarib turadi:
ba’zan isiydi, ba’zan esa biroz soviydi. Bu ham havo
massalarining harakatiga bog‘liq. Yillik yog‘inning de-
yarli 40% i bahor fasliga to‘g‘ri keladi. May oylarida
harorat ko‘tariladi, havo ochilib, yog‘inlar keskin ka-
mayadi va shu vaqtdan yoz boshlanadi.
Yoz. Mamlakatimizda yoz fasli o‘rtacha
sutkalik
harorat +20 °C dan oshganda boshlanib, +20 °C
dan pasayganda tugaydi. Taqvim bo‘yicha iyun oyi-
da boshlanib, avgustning oxirida tugasa ham, asli-
da mayning o‘rtalarida boshlanib, sentyabr oyining
oxirlarigacha davom etadi. Yoz oylari jazirama issiq
va qurg‘oqchil bo‘ladi. Yillik yog‘inning deyarli 10% i
yog‘adi. Bulutsiz, jazirama issiq kunlar iyul-avgust
oylarida ko‘p kuzatiladi. Yoz faslida O‘zbekiston-
ning tekislik qismida iyul oyining o‘rtacha
harorati
+26 °C...+32 °C atrofi da o‘zgaradi. Yurtimizdagi eng
yuqori harorat Termiz shahrida kuzatilgan bo‘lib,
u +50 °C ga yetgan.
Kuz. O‘zbekistonda sutkalik o‘rtacha havo harorati
+20 °C dan pasayganda boshlanib, +5 °C dan pasay-
ganda tugaydi. Haqiqiy kuz oktyabr oyidan boshlana-
di. Shu oydan boshlab kun sezilarli darajada qisqara-
di, havo salqinlasha boshlaydi. Oktyabrda havoning
o‘rtacha harorati iyuldagidan 12–15 °C past bo‘ladi.
Shimoldan sovuq havo massalari kirib kelgan payt-
lari kechalari havo sovib ketib, ba’zan qirov tushadi.
Kuzda yillik yog‘inning 15–20% i yog‘adi.
Kuz fasli-
ning oxiriga borib sovuq kuchayadi, osmonda bulut
ko‘payadi, yomg‘ir, ba’zan esa qor yog‘adi.
1. O‘zbekiston iqlimining shakllanishida qaysi tog‘larning o‘rni katta?
2. Yer sharida fasllar almashinishiga sabab nima?
