|
“Pedagogik mahorat” Ilmiy-nazariy va metodik jurnal 2022, № 1
Pdf ko'rish
|
| bet | 155/347 | | Sana | 10.01.2024 | | Hajmi | 6,23 Mb. | | #133952 |
Bog'liq pedagogik mahorat 2022 1“Pedagogik mahorat” Ilmiy-nazariy va metodik jurnal 2022, № 1
112
tajovuzkorlikning kuchayishiga olib keladi. Oʻgʻil va qizlarning ijtimoiy barqaror xulq-atvori
mexanizmlarini shakllantirishga ota-onaning haddan tashqari mehr-muhabbati ham toʻsqinlik qiladi, bu
kattalar bolalarida xudbinlik, hissiy sovuqlik yoki infantilizmning rivojlanishiga yordam beradi, natijada oʻz-
oʻzini buzgʻunchi xatti-harakatlarga olib keladi.
Oila qoʻshnilar, tengdoshlar guruhlari, turli jamoat, davlat, diniy va boshqa tashkilotlarni oʻz ichiga
olgan ma’lum bir mikro jamiyatda ishlaydi, ular ham shaxsning shakllanishiga, uning ijtimoiy xulq-
atvorining barqarorligi, beqarorligiga sezilarli ta’sir koʻrsatadi.
Rivojlanayotgan shaxs uchun bunday guruhlar va tashkilotlar, ota-onalar bilan bir qatorda, psixologik
salomatlik koʻrsatkichi sifatida barqaror, beqaror xatti-harakatlarning eng muhim omili hisoblanadi, chunki
ular nafaqat yoshlarga jamiyatda ajralib turishga yordam beradi, balki kattalardan avtonomiya uchun sharoit
yaratadi, shuningdek, ota-ona, oilasi, gender rol xulq-atvorini oʻrgatadi, “bu yerda va hozir” oʻzini oʻzi
anglash va oʻzini oʻzi tarkib toptirish yoʻllarini tanlashga yordam beradi. Urbanizatsiya oʻgʻil va qizlarning
koʻplab tengdoshlari bilan muloqot qilish imkoniyatiga ega boʻlishiga olib keladi, ular bilan muloqot
kattalarning nazorati ostida boʻlishi maqsadga muvofiqdir. Turli ma’lumotlarning mavjudligi (ijobiy va
salbiy), yoshlar oʻrtasida giyohvandlik va zaharli moddalarning tarqalishi, ichkilikbozlik, fohishabozlik,
qimor oʻyinlari - bularning barchasi oʻgʻil va qizlarning xatti-harakatlariga, ularning psixologik
salomatligining tabiatiga tabiiy ravishda ta’sir qiladi. Ba’zilar uchun - vasvasa, tahdid, deviant xulq-atvor
imkoniyati sifatida; boshqalar uchun - ularga nisbatan oʻzlarining barqaror munosabatini, himoya qilish va
ulardan kelib chiqadigan xavf-xatarlardan himoya qilish usullarini rivojlantirishni talab qiladigan tarzda
namoyon boʻladi.
Rivojlanayotgan shaxsning psixologik salomatligiga bilvosita katta ta’sir koʻrsatadi, uning
ijtimoiylashuvining koʻp jihatlari ham ekzo-ekologik omil, shu jumladan yashash joyining tabiiy-iqlim,
ijtimoiy-iqtisodiy va ijtimoiy-demografik xususiyatlari bilan ta’sir qiladi. Hududning ijtimoiy-iqtisodiy
xususiyatlari yoshlarni kasbiy jihatdan aniqlash imkoniyatlarini belgilaydi, yoshlarning turmush darajasi va
uslubiga ta’sir qiladi. Mintaqaning ijtimoiy-demografik xususiyatlari aholining milliy-etnik tarkibi, jinsi va
yoshi tarkibi, oila turlari, migratsiya jarayonlaridir. Mintaqaviy xususiyatlar (urf-odatlar va belgilar,
an’analar, xalq bayramlari va oʻyinlari, xalq ogʻzaki ijodi, arxitektura va turar-joylarning ichki qismi,
shuningdek, noqonuniy xatti-harakatlar va jinoyatlarning darajasi va tabiati) birinchi navbatda, yoshlarning
qadriyatlari va turmush tarzini shakllantirishga ta’sir qiladi.
Tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, qishloq aholisining ijtimoiy hayoti koʻp darajada “ommaviy” boʻlib,
shaxslararo oʻzaro ta’sir jarayonida, birinchi navbatda, ommaviy, guruhli ongning namoyon boʻlishi, bu esa
oila, sulola, “Biz” individual “men” ustidan yuqoriroq turishini koʻrsatadi. Katta, oʻrta va yosh avlod
oʻrtasidagi munosabatlar an’analar bilan belgilanadi, ularning buzilishi ijtimoiy tartib choralarini qoʻllashga
olib keladi.
Ekzofaktor sifatida shaharning eng muhim xususiyati oʻziga xos shahar turmush tarzidir: bir
tomondan, shaxslararo muloqotda anonim, ishbilarmonlik, qisqa muddatli, qisman va yuzaki aloqalarning
tarqalishi, oiladan tashqarida qizgʻin muloqotning tarqalishi ustun. Turmush tarzining xilma-xilligi, madaniy
stereotiplar, qadriyat yoʻnalishlari, inson xulq-atvori ustidan zaif ijtimoiy nazorat mavjud ekanligi bilan
alohida ajralib turadi.
Har qanday mintaqada yoshlar psixologiyasi va xulq-atvorining ijtimoiy-madaniy tarkibiy qismining
asosini etnik guruhning tarixan shakllangan mentalitetini, mamlakatdagi ijtimoiy munosabatlar yigʻindisini,
shuningdek, ijtimoiy munosabatlarni rivojlantirish siyosatini oʻz ichiga olgan makro omil tashkil qiladi.
Etnosning mentaliteti kognitiv, affektiv va pragmatik darajada uning vakillariga xos boʻlgan atrofdagi
dunyoni koʻrish va idrok etish usullarini belgilaydi. Etnik guruh mentalitetining insonning psixologik
salomatligiga ta’siri yosh odamda etnik oʻzini oʻzi anglash, “biz” tuygʻusini rivojlantirishga olib keladi, bu,
albatta, ushbu “biz”ning ba’zi “biz” bilan oʻzaro bogʻliqligini anglatadi. Natijada etnosentrizm koʻpincha
oʻsmirlik davrida paydo boʻladi, barcha hayotiy hodisalarni oʻz etnik guruhining pozitsiyasidan qabul qilish
tendensiyasi standart sifatida qabul qilinadi. Oʻzining ekstremal shaklida etnosentrizm boshqa etnik
guruhlarga nisbatan tajovuzkor xatti-harakatlarni taxmin qilish bilan ularni rad etishda namoyon boʻladi.
Makro omil mamlakatda shakllangan, tuzilishini ijtimoiy, yosh, kasbiy va boshqa nominal va real
guruhlardan tashkil topgan kishilar oʻrtasidagi ijtimoiy munosabatlar majmui sifatida jamiyatning ta’sirini
ham oʻz ichiga oladi. Jamiyatning yosh tabaqalanishi avlodlararo munosabatlarning xarakterini belgilaydi, bu
jamiyatning beqaror rivojlanishi davrida oqsoqollar ijtimoiy oʻziga xoslik inqirozini boshdan kechirayotgani,
oʻzgaruvchan sharoitlarda ijtimoiylashgan yoshlar esa ularga koʻproq moslashganligi bilan murakkablashadi.
Jamiyatning gender tuzilishi yoshlarning barqaror ijtimoiy xulq-atvorini shakllantirishga ta’sir qiladi,
erkaklar va ayollarning jinsiy xulq-atvori bilan bogʻliq gʻoyalar va talablar toʻplamini, har ikkala jinsning
maqom pozitsiyasi haqidagi gʻoyalarni, jinsiy rolli xatti-harakatlarning stereotiplarini belgilaydi.
https://buxdu.uz
|
| |
