“Pedagogik mahorat” Ilmiy-nazariy va metodik jurnal 2022, № 1
210
boshqalar;
ijtimoiy - tasviriy san’at sohalarida ishlaydigan ustalar va mutaxassislar, ommaviy axborot vositalari
bilan tanishish.
Oʻqituvchi hozirligida talabaning ijodiy mustaqilligi uning konkret koʻrsatmalari ta’sirida, oʻqituvchi
yoʻqligida talabaning oʻz tashabbusi bilan koʻplab mustaqil ishlarni (mas’uliyat, turar-joy,
maishiy
sharoitlar, tartiblilik) hisobga olgan holda rivojlanadi.
Bundan tashqari, mustaqil ish uchun har bir topshiriqda oʻquv vazifasi sifatida uning yadrosini ajratish
oʻqituvchiga bilim, malaka va koʻnikmalarni oʻzlashtirishning har bir bosqichida talabaning bilish faoliyati
xarakterini koʻzda tutish va bu jarayonni boshqarish, faoliyatning turli strukturalarini ta’limning mustaqil ish
yoki xususiy vazifalaridan kelib chiqqan holda rejalashtirish imkonini beradi.
Ma’lumotlar protsessual mustaqil ishlarning yetakchiligidan dalolat beradi. Bundan kelib chiqib
xulosa qilish mumkinki, oʻqituvchining talabalar bilan ishlash metodlari, usul va uslublari mustaqillik hamda
ijodiy faollikni shakllantirishda hal qiluvchi rol oʻynaydi.
Talabaning bilish faoliyati ta’lim sistemasida hamma vaqt ham mustaqil faoliyat boʻlavermaydi. U
mustaqil boʻlishi uchun talabada oʻqish jarayonida shakllangan bilim, malaka va koʻnikmalar uning uchun
tegishli baho olish zarurati doirasidan tashqarida boʻlgan jiddiy mustaqil ish ahamiyat kasb etishi kerak. Ular
talabaning bilish faoliyati jarayonida shaxsiy xarakter, shaxsiy mazmun kasb etishi lozim.
Mustaqil faoliyat xarakteristikasida bu qoida markaziy oʻrin egallaydi: u talaba belgilagan oʻquv va
ijodiy
vazifalarni, harakatlarni bajarish rejasini va bu harakatlarda realizatsiyalanadigan real voqelikka
munosabatlarni toʻligʻicha belgilaydi.
Bu qonuniyatni “Kolorit” mavzusini oʻrganish misolida koʻrib chiqamiz. Mavzu materialini
oʻrganishga kirishayotib, 1-kurs talabalari koloritning asosiy elementlari bilan tanish boʻladi.
Shu sababli
mustaqil ishni tashkil qilish uchun talabaga bu elementlarni bilishning oʻzini yangi sharoitlarda kuzatish
predmetiga obyektivatsiyalashi kerak boʻladi.
Bu uni kolorit elementlarini bilishdan shu bilimlarni qayta yaratish uchun emas, balki ularning yangi
tushunchani xarakterlaydigan oʻzaro hamkorligi, oʻzaro ta’sirini aniqlash uchun foydalanishni talab qiladi.
Shu sababli kolorit elementlarini ta’riflash, ularning mohiyati talaba uchun maxsus bevosita anglash va
tushunish obyekti boʻlmaydi. Bu oʻrinda barcha komponentlar birligi bilan belgilangan rang garmoniyasini
ajratish va berish obyektivatsiyalanadi. Aynan shu vazifalar talabalar faoliyatida shaxsiy mazmun kasb etadi.
Faoliyatning psixologik mundarijasi
va mazmuni deb atagani, bu holda talaba uchun uning motiv -
maqsadi, oʻzaro hamkorligi (konkret naturaning rang qurilishi xususiyatlarini kuzatishning ma’lum
sharoitlarida aniqlash) sanaladi.
Dasturni ishlab chiqish jarayonida faoliyat maqsadi boshlangʻich va undan ilgarilab ketgan momenti
sifatida namoyon boʻladi. Faoliyat dasturi ishlanganidan keyin maqsad dasturga uning oxirgi boʻgʻini
sifatida kiritiladi. Bu bilan “Mustaqil faoliyat maqsadi shunchaki boʻlajak natijani oʻz-oʻzicha emas, balki bu
natijaga erishiladigan talaba mehnatining oxirgi holatini ifoda etadi”
.
Bu jarayonni sxematik tarzda quyidagicha tasavvur qilish mumkin: faoliyat predmeti-faoliyat
vositalari - uni tashkil etgan harakat va operatsiyalar ketma-ketligi. Bu jarayonning borishi talabani mustaqil
ish bajarishga undaydigan faoliyatning anglashilgan motivi bilan belgilanadi.
Ayni paytda, motiv ish
jarayonida mazmun funksiyasini bajaradi. Motiv – maqsad oʻzgarishi bilan talaba ishlayotgan materialning
shaxsiy mazmuni ham oʻzgaradi.
Shunday qilib, mustaqil faoliyatning asosiy belgisi talabaning oʻqituvchi yordamisiz ishlashi emas,
balki uning faoliyati,
ayni paytda, bu faoliyatni boshqarish funksiyasini oʻzida jamlaganidan iborat. Bu
faoliyat strukturasida maqsad uning predmet mazmunini egallashga nisbatan regulyativ vazifa bajaradi va
talabaning yangi tajribani oʻzlashtirishda, bilish jarayonida yanada ilgarilashiga koʻmaklashadi.
Demak, mustaqil ish mohiyati amalda faoliyat maqsad, mazmunining bu faoliyatni boshqarish
maqsadi bilan toʻliq mos kelishi sanaladi. Bu, albatta,
abstrakt ifodalangan ideal, talabaning oliy oʻquv
yurtlarida ta’lim olishi oxiriga kelib, unga nisbiy erishish mumkin.
