|
26 may 2022 3-to’plam 16-bet Kichik maktabBog'liq 26-11-PBwww.pedagoglar.uz
26-son 3 –to’plam may 2022
Sahifa: 69
fanlarining bir tarmog'i deb qaralgan. Miloddan avvalgi II asrlarda joyning
geografik kengligi, uzunligi va xaritalardagi meridianlar va parallellar
tushunchalari shakllana boshlagan. Milodning IX asr boshlarida Abu Abdullo
Muhammad ibn Muso Al-Xorazmiy, keyinchalik Abu Rayhon Beruniy birinchi
bo'lib geodeziyani boshqa fanlardan farqlab , mustaqil holga keltirdi - u geodeziya
fanining asoschilaridan hisoblanadi. Masalan, u o'zining "Shaharlar orasidagi
masofani aniqlash uchun joy chegarasini belgilash", "Tog' tepasidagi gorizont
pasayish burchagini o'lchash", "Yer o'lchamini aniqlash" va boshqa asarlarida
geodeziyaning bir qancha muhim masalalarini yechishning nazariy va amaliy
usullarini ko'rsatib berdi. Beruniy jahonda birinchi bo'lib shaharlaming geografik
koordinatalarini hisobladi, yulduzlar joylashgan samo va yer yuzasi xaritasini
chizish yo'llarini ko'rsatdi, yer globusini yasadi. Beruniy yaralgan 150 ta asardan
40 tasi geodeziya sohasidagi ishlardir. Shu davrlarda hozirgi Mosul shahri (Iroq)
yaqinida gradus o'lchash ishlari bajarilgan va yer sharining radiusi aniq
belgilangan. XVII asrlarda ko'rish trubasining yaratilishi va triangulyatsiya
usullarining qo'llanilishi bilan geodeziya fani keng rivoj topa boshladi.
Yer shakli, o'lchami va koordinatalar tizimi. Yeming shakli qanday degan savol
qadimdan hammani o'ylantirib kelgan. Yer yuzasi baland tog'lar va turli
chuqurlikdagi okeanlardan iborat. Ma’lumki. quruqlik butun yer yuzasining 29
foizini, dengiz va okean suvlari 71 foizini tashkil etadi. Quruqliklarning dengiz
yuzasiga nisbatan o'rtacha balandligi 875 m bo'lib, quruqlik suv egallagan joyga
nisbatan kichikligi tufayli uning balandligi yeming kattaligiga nisbatan sezilarli
emas. Shuning uchun yer shaklini belgilashda dengiz va okean suvlarining tinch
holatda turgandagi yuzasi asos qilib olingan.
XULOSA Geodeziyada tinch holatdagi okean suvlari sathining fikran davom
ettirilishidan hosil bo'lgan dumaloq shaklga geoid shakl (Yer shakli)
deyiladi. Bunday shakl yuzasi sathiy yuza deyilib, u hamma oyda shovun
(berilgan nuqtadan og'irlik kuchi ta’siridagi yo‘nalish bo'yicha ketgan chiziq bo'lib
shovun chiziq yo'nalishini vertikal, unga perpendikulyar bo'lgan yo'nalish esa
gorizontal deyiladi) chiziqqa perpendikulyar bo'ladi. Geoid shakl juda murakkab
|
| |
