3 (79) 2021
PEDAGOGIK MAHORAT
175
V.I. Shadrinning soʻzlariga koʻra, “N + N kompozit andazasi eng katta semantik diapazonga ega” [7, 13].
Inglizcha otlarning morfologik soddaligi koʻrsatilgan soʻz qoʻshish andazasining
mahsuldorligiga yordam
beradi. Inglizcha murakkab soʻzlar hosil qilinadigan mahsuldor andazalar orasida tadqiqotchilar “ot +
sifatdosh II” (N + P II) andazasini ham qayd qiladilar: man-hade, hand-made, state-financed,
governmentimposed, paper-made.
“Ot + sifatdosh I” (N + P I) va “ot + sifat” (N + Adj) andazalari asosida yasalgan murakkab soʻzlar
ham hozirgi ingliz tilida yetarli darajada reprezentativdir:
pleasure-seeking, oil-rich, oxygen-rich. Ikki
komponentli murakkab soʻzlardan tashqari [4], ingliz tilida yana tarkibiga ikkita va undan ortiq komponent
kiradigan soʻzlar ham ifodalangan. A. M. Vinokurov bunday murakkab leksik hosilalarni [4] “soʻz-jumlalar,
ular oʻz strukturasi boʻyicha tashqi sintaksisning vositalarini, masalan, predloglarni va bog‘lovchilarni saqlab
qolgan sintaktik hosilalarni eslatadigan: man-of-war, easy-to-use, mother-and-baby” deb ataydi [8, 27].
N.G. Lavrenteva qayd qilishicha, soʻz qoʻshish mahsuldorlik jihatidan ingliz tili taraqqiyoti tarixining
butun davri davomida affiksasiyadan keyin ikkinchi oʻrinda qolmoqda [4, 21]. Ingliz tilida murakkab
soʻzlarni hosil qilishning ikkita asosiy usulini ajratib koʻrsatish qabul qilingan:
– ma’lum struktur andazalar boʻyicha;
– soʻz birikmalari asosida;
– gaplar asosida.
Tadqiqotchi O.D. Meshkov murakkab soʻzlarning andazalar boʻyicha
yasalishining ikkita
imkoniyatini tilga oladi:
– murakkab soʻzning hosil qilinishi hech narsa bilan tayyorlanmagan: earthquake;
– murakkab soʻz analogiya asosida tilda mavjud boʻlgan [6] murakkab soʻzlarning komponentlarini
almashtirish yoʻli bilan hosil qilinadi: starquake, frostquake, youthquake analogiya boʻyicha oʻsha
andaza
earthquake kabi hosil qilinadi [6, 185-186].
Quyidagi juftlik misol boʻlib xizmat qilishi mumkin: a black bird (har qanday qora qush) – a blackbird
(qorayaloq). Okkazionalizmlarni ma'lum struktur andazalar asosida hosil qilishning misoli sifatida
quyidagilar kelishi mumkin:
And surely coincidence will lead my forevermate to see the right television show, at the right time,
it’ll show us how to meet (R. Bach, Bridge Across Forever). Keltirilgan misolda mualliflik okkazionalizmi
forevermate forever + mate) bosh
qahramonning orzusidagi qizni, hamma joydan qidirib, sira ham topa
olmagan uning qadrdon qalbini ifodalash uchun ishlatilgan.
“Not yet,” she told it softly. “No dinner yet for the fluffalorium.” (R. Bach, Bridge Across Forever).
Qayd qilingan okkazionalizm hayvonni tasvirlovchi fluffy (baroq, yumshoq, mayin, momiqday)
sifatidan hosil qilingan.
Quyida keltirilgan parchadagi mualliflik okkazionalizmi mashhur kishilarni umumlashtirishni
ifodalash uchun ishlatiladi:
I thought if being a moviestar is so wonderful, why are there so many drunks and addicts and divorces
and suicides in Celebrityville? (R. Bach, Bridge Across Forever).
Okkazional birliklarni hosil qilishning bu guruhiga shuningdek qisqartma oʻzaklarning kombinasiyasi
ham kiradi: Down
at street level another poster, torn at one corner, flapped fitfully in thewind, alternately
covering and uncovering the single word INGSOC (G. Orwell, 1984).
Quyidagi neologizmlar soʻz birikmalari asosida hosil qilingan:
The perfect-woman-in-many-women design, she won the contest handsdown (R. Bach, Bridge Across
Forever).
Had I already smashed in upside-down killed, I thought, then got myself dragged backwards two
seconds in time by a mercy-chute and saved? (R. Bach, Bridge Across Forever).
In your heart you’ prefer to stick to Oldspeak, with all its vagueness and its useless shades of meaning
(G. Orwell, 1984).
His
sexual life, for example, was entirely regulated by the two Newspeak words sexcrime (sexual
immorality) and goodsex (chastity) (G. Orwell, 1984).
Okkazionalizmlarni gaplar asosida (golofrazis) hosil qilishga quyidagilar misol boʻla oladi: Not I-
know-who-you-are-and-I-love-you did that kiss say, but let’s be lovers tonight and see what happens (R.
Bach, Bridge Across Forever).
But could there be one alone in the midst of news stories and TV shows, lonely while surrounded by
lovers
and money, hired friends-become-staff and agents and lawyers and managers and accountants? (R.
Bach, Bridge Across Forever).
- affiksasiya okkazionalizmlarni yasash usuli sifatida prefiksasiya, suffiksasiya, shuningdek
prefiksasiya va suffiksasiyaning birikuvi tarzida taqdim qilinishi mumkin:
https://buxdu.uz
