Shirin
О
Shirin emas
Nim shirin
Shirin
Juda shirin
1
2
3
4
Tozalangan suv
Qand
-«-
-«-
-
0,38
15,0
30,0
2-jadval
Bolalarga mo’ljallangan turli dori vositalarni ta'mini ta'riflash
Nomi
Dori
shakli
Xarf va son indеkslari
T'am
formulasi
Umumiy ta'mi
А
N
Sh
О
Lеvomitsеtin
Tablеtka
4
-
-
-
А4
Achchiq
Aloe tеmir bilan
Sirop
2
3
-
3
N303А2
Nordon-shirin, nim-
achchiq
Kaliy atsеtat
Eritma
-
2
-
3
О3N2
Shirin, nim- nordon
Paratsеtamol
Granulalar
-
2
-
3
О3N2
Shirin, nim- nordon
Kalmagin
Granulalar
-
-
-
3
03
Shirin
Korrigentlar tavsifi
Korrigentlarga quyidagi talablar qo’yiladi:
- dori bilan yaxshi aralashib, ularning t’amini tuzatishi lozim;
- dori va yordamchi moddalarga mos kelishi kerak;
- dorining biologic samaradorligiga va barqarorligiga t’asir ko’rsatmasligi kerak.
Dorilar t’amini tuzatish mexanizmi fiziologik antagonist reseptorlarga t’asir ko’rsatishga
asoslangan.
Korrigentlarni tanlsh dori moddaning
fizik-kimyoviy xossasi, t’ami, dori turi va
biosamaradorliliga bog’liq bo’ladi.
Dorolarni noxush organoleptic xossasini tuzatish maqsadida tibbiyot amaliyotida va oziq-
ovqat sanoatida ishlatiladigan t’am, hid va rang korrigentlar qo’llaniladi.
Suyuq va qattik dori turlarni ta’mi, hidi va rangini tuzatish
Bolalar uchun mo’ljallangan dori vositalarni noxush organoleptic xossasini tuzatish uchun
tibbiyot amaliyotida ishlatish uchun ruxsat etilgan ta’m, hid va rang korrigentlari qo’llash mumkin.
Qiyomlar. (Sirupi) qandni suvdagi yoki achib maromiga etgan meva sharbatildagi
kontsentrlangan eritmasi (64% gacha), shuningdek ularning dori moddalar eritmasi, tindirma va
ekstraktlar bilan aralashmasi bo’lib, quyuq, tiniq va tarkibiga qarab o’ziga hos t’am va hidga ega
suyuqliklar. XI-Davlat Farmakopeyasining 2-jildida qiyomlar uchun umumiy maqola keltirilgan.
Qiyomlar bolalar uchun mo‘ljallangan dori turlarining o‘rnini deyarli hech narsa bilan
almashtirib bo‘lmaydigan tarkibiy komponentlari hisoblanadi. Ularning asosiy ahamiyati – dori
moddalarning noxush ta’mini tuzatishdir. Buning uchun odatda qand, invert,
qand-patoka
qiyomlari qo‘llaniladi.
Qo‘llanilishi bo‘yicha qiyomlar ta’m beruvchi va dorivorlarga tasniflanadi. Ta’m qiyomlari
faqat asosiy dori moddalarni ta’mini tuzatish maqsadida qo‘llaniladi. Bularga misol sitfatida qand
qiyomini hamda meva va reza mevali qiyomlarni keltirish mumkin. Qiyomlar ta’m korrigentlari
sifatida bolalar uchun mo‘ljallangan dori turlari tarkibida qo‘llanilishi bilan birga tabletka,
granulalar va boshqa dori turlarni olishda bog‘lovchi modda sifatida ham ishlatiladi.
Korrigentlar sifatida - qand, olcha, limon, malina, qorag’at, gulhayri, noranja (pomeranets)
va boshqa qiyomlar qollaniladi. Ularning tarkibida qand, organic kislotalar, meva efir moylari
bo’lib asosan achchiq t’amni tuzatish uchun qo’llaniladi.
Dorivor qiyomlar – bu gulhayri ildizi, chuchukmiya, rovoch va b. dorivor qiyomlar noxush
ta’mni tuzatishda deyarli yuqori potensialga ega emaslar (gulhayri ildizi va olma qiyomlari),
chuchukmiya ildizi qiyomi esa fchchiq ta’mni tuzata olsada, o‘zi noxush ta’mga ega.
Eng yuqori ta’m tuzatish potensialga malina, olcha va kakao qiyomlari ega.
Ayniqsa malina
va olcha qiyomlar tarkibiga kislota qo‘shilishi, ularning potensialini yanada oshiradi.
Efir moylari (Olea aetherea) – bu xushboy moddalar aralashmasi bo‘lib, ular turli sinflarga
mansub organik birikmalardan tashkil topgan bo‘ladi, ko‘p hollarda terpenoidlar, ayrim hollarda
aromatik va alifatik birikmalar.
Ularning tarkibiga efir moylarini saqlovchi o‘simliklar (yalpiz, arpabodiyon, limon, apelsin
va b.) dan ajratib olingan va o‘ziga hos hidga ega xushbo‘y va xushbo‘y bo‘lmagan birikmalar
kiradi.
Xushbo‘y moddalar qadim zamonlardan beri o‘ziga e’tibor qaratgan. O‘rta asrlarda
xushbo‘y moddalar texnologiyalari shiddat bilan rivojlangan bo‘lib, masalan, XVI asr boshida
rozmarin, lavanda, mavrak, igir, sano muattar hid taratuvchi o‘simliklardan xushbo‘y moddalar
ajratib olingan.
Bugungi kunda efir moylari oziq-ovqat, parfyumeriya, kosmetika hamda farmatsevtika
sanoatida ham ta’m va hid korrigentlari sifatida keng qo‘llanilmoqda.
Sulfadimezin 3% suspenziyasi misolida quruq suspenziyalarni
efir moylari va qand
yordamida ta’mini tuzatish imkoniyatlaroi o‘rganilgan (3-jadval). Bunda qand miqdori
suspenziyada 15% tashkil etgan. Efir moylari esa 15 g qandga 2 tomchidan qo‘shilgan va yaxshilab
aralashtirilgan. Quruq suspenziyani ta’mini aniqlash uchun ustiga ma’lum hajmgancha tozalangan
suv solingan, aralashtirilgan va asosiy ta’mning son indekslari aniqlangan (A.S. Tensova usuli).
3-jadvalda keltirilishicha, apelsin va arpabodiyon efir moylari eng maqsadga muvoffiq ta’mni
tuzatuvchi efir moylari ekanligi aniqlangan.
3-jadval.
Efir moylarini ta’m tuzatuvchi xususiyatini soldishtirma baholash natijalari (sulfadimezin 3%
suspenziyasi)
Sreda
Son indeksining ko‘rsatkichi
Sulfadimezinsuspenziyasini
turli muhitlardagi ta’mi
Sulfadimezinsuspenziyasini
asosiy ta’mi
Tozalangan suv
2,0
/
0,10
2,05/0,05
Tozalangan suv, qand, efir moyi
2,7
/
0,09
2,9/0,09
Toz. suv, qand, lavanda efir moyi
2,5/0,17
2,8/0,08
Toz. suv, qand, kashnich efir moyi
2,45/0,18
2,85/0,10
Toz. suv, qand, limon efir moyi
2,45/0,16
2,8/0,13
Toz. suv, qand, limon efir moyi
3,0/0,14
3,05/0,08
Toz. suv, qand, qalampirmunchoq
efir moyi
3,35/0,15
2,9/0,14
Toz. suv, qand, yalpiz efir moyi
3,35/0,15
2,9/0,14
Toz. suv, qand, arpabodiyon efir
moyi
4,05/0,16
3,75/0,09
Toz. suv, qand, apelsin efir moyi
4,05/0,16
3,85/0,08
Xushbo‘y suvlar (Aquae aromaticae) – bu tarkibida efir moyini saqlovchi suvli-spirtli
eritmalar yoki suvli mikrogeterogen tizimlar. Ularning asosiy vazifasi dori preparatlarning,
ayniqsa bolalar uchun mo‘ljallangan dorilarni, ta’mini va hidini tuzatishdir. Bundan tashqari ular
o‘zi ham terapevtik faollikga ega, masalan, antiseptik, so‘lak hosil qiluvchi va boshqa ta’sirlar. Bu
holni xushbo‘y suvlarni korrigent sifatida qo‘llashda albatta hisobga olish zarur.
Qandlar sifatida saxaroza, glyukoza, fruktoza, laktoza, shuningdek ularni saqlovchi
ozuqaviy mahsulotlar (shokolad, asal, kakao, kofe) dori vositalarni ta’mini tuzatish uchun
ishlatiladi.
Shirinlashtirgichlar. Bugungi kungacha dori vaositalarni ta’mini tuzatish uchun asosan qand
(saxaroza) ishlatilib kelingan, shuningdek u to‘ldiruvchi, konservant va solyubillovchi yordamchi
modda sifatida ham ishlatilgan. Biroq, uning shirinlashtirish potensiali deyarli katta bo‘lmaganligi
sababli, dori vositalar tarkibiga katta miqdorda qo‘shilishi lozim. Masalan, dimedrolning achchiq
ta’mini tuzatish uchun dimedrolning massasiga nisbatan saxaroza 50 – 100 marta ko‘p qo‘shilishi
kerak. Olib borilgan biofarmatsevtik izlanishlar natijasi bo‘yicha ayrim hollarda dori vosita
tarkibida qand miqdorini ko‘payishi ta’sir etuvchi dori moddaning so‘rilishiga (kalsiy tuzlarini
saqlovchi preparatlar) salbiy ta’sir ko‘rsatishi, ayrim hollarda ularning
zaharliligi ortishi
(nitrofuranlar) isbotlangan. Shuningdek, qandli diabet, diatez v shu kabi boshqa kasalliklarda
qandni yordamchi modda sifatida ishlatish mumkin emas.
Fruktoza barqaror birikma emas, uning tarkibida tarang okisidlangan halqasimon furanozli
sikl bo‘lib, u eritmalarga jigarrang rang beruvchi furfurol, gumin va boshqa moddalar hosil qilishi
mumkin, bu esa dorilarni turg‘unligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Bugungi kunda mahalliy farmatsevtika korxonalarida korrigentlar sifatida maltoza, laktoza,
invertlangan qand, limon kislotasi, glitserin, saxarol; xorijda esa dulsin, saxarin, sorbitol, tabiiy va
sun’iy asal, karboksimetilsellyuloza, metilsellyuloza, mannitol,
shuningdek sintetik
shirinlashtirgichlar - siklomatlar (siklogeksilsulfamin kislotasining natriy va kaliyli tuzlari)
ishlatiladi, ular shirinlik indeksi bo‘yicha qanddan 30 marta shirinroq.
