Elektrni o'zidan o'tkazuvchi moddalar elektr o'tkazgichlar deb ataladi.
Barcha metallar, tuz va kislotalarning suvdagi eritmalari hamda yer, beton, ko'mir va boshqalar elektr o'tkazgichlardir. Odam tanasi ham elektrni o'tkazadi.
O'zidan elektrni o'tkazmaydigan moddalar dielektriklar deb ataladi. Dielektriklardan tayyorlangan buyumlar esa izolatorlar deyiladi.
trlanganligini idigan asbob.
«Dielektrik» yunoncha so'z bo'lib, «o'tkazmas» degan ma'noni bildiradi. «Izolator» esa lotincha «izolaro» so'zidan olingan bo'lib, «yakkalangan» degan ma'noni anglatadi. Dielektriklarga barcha turdagi shishalar, plastmassalar, rezina, kauchuk, sopol, havo kiradi.
4.Darsni mustaxkamlash uchun savollar:
Elektroskop deb qanday asbobga aytiladi?
Maktab elektrometrining tuzilishi va qanday ishlashini aytib bering.
Elektr o'tkazgichlar deb qanday moddalarga aytiladi? Unga misollar
keltiring.
Qanday moddalar dielektriklarga kiradi? Izolator nima? Unga
misollar keltiring.
5.Uyga vazifa: 6-7- betni o’qib kelish.
O’quv ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari:________________________________
8-sinf Fizika
Sana:“A”«__»________ 201__ y. “B”«__»_______ 201__ y. “V”«__» _______ 201__ y.
Darsning mavzusi: Elektr zaryadi
Darsning maqsadi :
Talimiy maqsad: O’quvchilarga elektr zaryadi xaqida ma’lumot berish.
Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarni tabiatga bo’lgan muhabbatini o’yg’otish, Tabiatni asrab avaylashga o’rgatish.
Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchilarni mustaqil fikrlashga o’rgatish,nutq madaniyatini o’stirish.
II.Dars turi: Maruza
III.Dars jixozi: Darslik, plakat, slaydlar, tarqatma materiallar
IV. Darsning xronologik tuzilishi:
№
|
Dars bosqichlari
|
Vaqt
|
1
|
Tashkiliy qism
|
3
|
2
|
O’tilgan mavzuni so’rash
|
10
|
3
|
Yangi mavzuni tushuntirish
|
15
|
4
|
Darsni mustaxkamlash
|
10
|
5
|
O’quvchilarni baxolash
|
5
|
6
|
Uyga vazifa.
|
2
|
Darsning borishi
1.Tashkiliy qism: O’quvchilarni darsga jalb qilish. Salomlashish. Yuqlama qilish. Dunyo yangiliklaridan xabardor qilish.
2. O’tilgan mavzu bayoni: Takrorlash
3.Yangi mavzuning bayoni:
Yunon olimlari tabiatdagi barcha narsalar atomlardan tashkil topgan deb hisoblaganlar. «Atom» so'zini yunon mutafakkiri Demokrit (mil. av. 460— 370) kiritgan. Bu so'z «bo'linmas» degan ma'noni bildiradi. XX asrda olimlar atomning ham bo'linishi mumkinligini va u murakkab tuzilishga ega ekanligini aniqladilar.
1911- yilda ingliz fizigi Ernest Rezerford (1871—1937) tajriba asosida atom tuzilisliining modelini kaslif etdi. Bu modelga ko'ra:
Atom markazida yadro joylashgan bo'lib, u proton va neytronlardan tashkil topgan. Atom yadrosi atrofida orbita bo'ylab elektronlar harakat qiladi.
Protonlar musbat, elektronlar esa manfty ishorali elektrlangan zarralardir. Neytronlar — elektrlanmagan (neytral) zarralar. Atomdagi elektronlar soni protonlar soniga teng bo'ladi. Masalan, vodorod (H) atomining yadrosi faqat 1 ta protondan iborat bo'lib, yadro atrofida ham faqat 1 ta elektron harakatlanadi. Geliy (He) atomida 2 ta proton va 2 ta elektron, litiy (Li) atomida esa 3 ta proton va 3 ta elektron mavjud (11- rasm). Atomning o'zi elektr jihatdan neytraldir.
Ebonit tayoqchani elektrlab, elektrometr sharchasiga tekkizilsa, uning ko'rsatkichi og'adi (12- rasm). Tayoqchani yana bir bor ishqalab, elektrometr sharcha- sini yana elektrlasak, uning ko'rsatkichi kattaroq burchakka og'adi. Shu tariqa elektrometr ko'rsatkichini yanada katta burchakka og'dirish mumkin. Demak, jismning elektrlanganlik darajasi o'zgarishi mumkin. Elektr zaryadi musbat yoki manfty bo'ladi. Shoyiga ishqalangan sliisha tayoqcha musbat zaryadlanadi, shoyining o'zi esa manfty zaryadlanib qoladi.
Bunga sabab nima? Sabab shuki, ishqalanish paytida sliisha tayoqcha atomlari elektronlarining bir qismi shoyiga o'tadi. Shuning uchun shoyida manfty zaryad-lar ortib ketadi. Natijada shoyi manfty zaryadlanib qoladi. Sliisha tayoqchada esa elektronlar nisbatan kamaygani uchun musbat zaryadlar ortib ketadi. Natijada tayoqcha musbat zaryadlangan bo'lib qoladi.
Mo'ynaga ebonit tayoqcha ishqalanganda, mo'yna atomlaridagi сlcktonlaming bir qismi ebonit tayoqchaga o'tganligi sababli tayoqcha manfty, mo'yna esa musbat zaryadlanadi.
Elektrlanganlik darajasini tavsiflovchi fizik kattalik elektr zaryadi deb ataladi va q harfi bilan belgilanadi. Xalqaro birliklar sistemasida uning birligi qilib kulon (C) qabul qilingan.
ayoqchada hosil qilingan zaryadli zarrachalar boshqa jismga berilsa, undagi zaryad tugaydi. Tayoqchada takror zaryad hosil qilish uchun uni yana matoga ishqalash kerak bo'ladi. Lekin olimlar shunday asbob o'ylab topdilarki, bu asbob yordamida uzluksiz ravishda zaryadlarni hosil qilib turish mumkin (13- rasm).
Elektrofor mashina yordamida uzluksiz ravishda zaryadlarni hosil qilish mumkin.
Elektrofor mashina dastagi aylantirilganda, uning ikki diski qarama-qarslii tomonga aylanadi. Aylanayotgan disklarning cho'tkalarga ishqalanislii natijasida qarama-qarslii ishorali zaryadlar hosil bo'ladi.
4.Darsni mustaxkamlash uchun savollar:
Atom tuzilishining Rezerford modelini tushuntirib bering.
Vodorod, geliy va litiy atomlari qanday tuzilishga ega?
Elektr zaryadi deb nimaga aytiladi? U qanday belgilanadi va qanday birlikda o'lchanadi?
Jismlar bir-biriga ishqalanganda nima uchun zaryadlanib qoladi?
5.Uyga vazifa: 8-9 - betni o’qib kelish.
O’quv ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari:________________________________
8-sinf Fizika
Sana:“A”«__»________ 201__ y. “B”«__»_______ 201__ y. “V”«__» _______ 201__ y.
Darsning mavzusi: Zaryadlangan jismlaming o'zaro ta'siri. Kulon qonuni
Darsning maqsadi :
Talimiy maqsad: O’quvchilarga Zaryadlangan jismlaming o'zaro ta'siri. Kulon qonuni xaqida ma’lumot berish.
Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarni tabiatga bo’lgan muhabbatini o’yg’otish, Tabiatni asrab avaylashga o’rgatish.
Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchilarni mustaqil fikrlashga o’rgatish,nutq madaniyatini o’stirish.
II.Dars turi: Maruza
III.Dars jixozi: Falgadan yasalgan ipga osilgan trubkalar
IV. Darsning xronologik tuzilishi:
№
|
Dars bosqichlari
|
Vaqt
|
1
|
Tashkiliy qism
|
3
|
2
|
O’tilgan mavzuni so’rash
|
10
|
3
|
Yangi mavzuni tushuntirish
|
15
|
4
|
Darsni mustaxkamlash
|
10
|
5
|
O’quvchilarni baxolash
|
5
|
6
|
Uyga vazifa.
|
2
|
Darsning borishi
1.Tashkiliy qism: O’quvchilarni darsga jalb qilish. Salomlashish. Yuqlama qilish. Dunyo yangiliklaridan xabardor qilish.
2. O’tilgan mavzu bayoni: Takrorlash
3.Yangi mavzuning bayoni:
Elektrlangan jismlar bir-biriga tegmasdan ma'lum masofada turib ham ta'siriashadi.
1785- yilda fransuz olimi Sharl Kulon elektr zaryadlarining o'zaro ta'sirlashish qonunini tajriba orqali kashf etdi.
Zaryadlangan jismlarning o'zaro ta'siri buralma tarozi yordamida o'rganilgan (14- rasm). Buralma tarozida ingichka elastik simga sliisha stcrjcn osilgan. Stcrjcnning bir uchiga A metall sharcha, ikkinclii uchiga esa С posangi mahkamlangan. Boshqa bir В metall sharcha tarozining qopqog'iga qo'zg'almas qilib malikamlangan. Sharchalar bir xil ishorali zaryadlanganda A sharsha В sharchadan itariladi, turli ishorali zaryadlanganda esa tortiladi. A sharcha harakatga kelganda, osilgan sim buraladi. Shar- chalarning o'zaro ta'sir kuchi simning buralish burcha- giga qarab aniqlanadi.
Kulon sharchalar orasidagi masofani turlicha qilib olgan. Kulon tajriba jarayonida sharchalarning zaryadini 2, 4, 8 va hokazo marta kamaytirib borgan. Tajriba natijalari sharchalar orasidagi Fta'sir kuchi A va В sharchalardagi Qi va q2 zaryadlar miqdorlarining ko'paytmasiga to'g'ri proporsional ekanligini ko'rsatgan, ya'ni:
F~ q1 q2
O'zaro ta'sirlashayotgan jismlarni nuqtaviy zaryad deb olaylik. Nuqtaviy zaryad deb, o'lchami va shakli liisobga olinmaydigan zaryadlangan jismga aytiladi. Kulon (1) va (2) formulalarni umumlashtirib, nuqtaviy zaryadlarning o'zaro ta'sir kuchi formulasi quyidagicha bo'lisliini aniqladi:
 
4.Darsni mustaxkamlash uchun savollar:
Faradeyning elektr maydon to'g'risidagi ta'limoti nimalardan iborat?
Elektrostatik maydon deb qanday maydonga aytiladi?
16- rasmda tasvirlangan tajriba jarayoni va uning natijalarini tushuntirib bering.
Musbat va manfiy zaryadlangan jismlarda elektr maydon kuch chiziqlari qanday yo'nalgan?
5.Uyga vazifa: 12-14 - betni o’qib kelish.
O’quv ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari:________________________________
|
