23
Xalqaro etalon – milliy etalonlar bilan qayta tiklanadigan
va saqlanadigan
birliklar o’lchamlarini muvofiqlashtirish uchun xalqaro kelishuv bo’yicha xalqaro
asos sifatida qabul qilingan etalon.
3
Xalqaro etalonlarni «Og‘irlik va o‘lchovlar bo‘yicha xalqaro byuro»
saqlaydi (OO‘XB) va u bilan bog‘liq barcha masalalarni hal etadi. OO‘XB
faoliyatidagi eng muhim va mas’uliyatli vazifalaridan biri, turli davlatlarning yirik
va katta ko‘lamga ega bo‘lgan metrologiya laboratoriyalaridagi milliy etalonlarini
xalqaro etalonlar bilan muntazam va xalqaro miqyosda taqqoslash hisoblanadi.
Shuningdek o‘lchashlarning ishonchliligini, aniqligini va birligini ta’minlash
maqsadida o‘zaro taqqoslovlar ham muhim vazifalar qatoriga kiradi. Bu esa
xalqaro iqtisodiy aloqalarning eng asosiy talablaridan sanaladi. SI tizimidagi asosiy
kattaliklarning etalonlari bilan bir qatorda, hosilaviy kattaliklarning etalonlari ham
taqqoslanib turadi. Taqqoslash amallari belgilangan muddatda, davriy ravishda
bajariladi. Masalan, metr va kilogramm etalonlari har 25 yilda, elektr va yorug‘lik
kattaliklarining etalonlari esa har 3 yilda taqqoslab turiladi.
Birlamchi etalonga
ikkilamchi va boshqa razryaddagi barcha etalonlar buysunadi.
Davlat etaloni – davlat hududida ushbu kattalikning boshqa barcha etalonlari
bilan qayta tiklanadigan, birliklarning o‘lchamlarini aniqlash uchun asos sifatida
xizmat qilishi vakolatli davlat idorasining qarori bilan tan olingan birlamchi yoki
maxsus etalon.
Milliy etalon – mamlakat uchun boshlang‘ich etalon sifatida xizmat qilishi
rasmiy qaror bilan tan olingan etalon bo‘lib, milliy metrologiya organi tomonidan
tasdiqlanadi. O‘zbekiston Respublikasida
ushbu organ sifatida, standartlashtirish,
metrologiya va sertifikatlashtirish bo‘yicha milliy markaz – O‘zstandart Agentligi
hisoblanadi.
Maxsus etalon – birlikning alohida sharoitlarda qayta tiklanishini
ta’minlaydigan va bu sharoitlar uchun birlamchi etalon bo‘lib xizmat qiladigan
etalondir. Maxsus etalon yordamida yaratilgan birlik birlamchi etalon yordamida
yaratilgan birlik birlamchi etalon yordamida yaratilgan birlikka mos bo‘lishi kerak.
3
Toru Yoshizava, Handbook of optical metrology, 2008.
24
Birlamchi etalon orqali qiymati aniqlanadigan etalonga
ikkilamchi etalon
nomi berilgan.
Guvoh etalon – davlat etalonining butliligini va o‘zgarmaganligini tekshirish
uchun va buzilgan toki yuqolgan hollarda uni almashtirish uchun mo‘ljallangan
ikkilamchi etalon.
Hozir asosiy birliklarning etalonlaridan faqat
kilogrammning guvoh etaloni
bor.
Nusxa
etalon
ishchi etalonlarga birliklar o‘lchamlarni uzatishga
mo‘ljallangan ikkilamchi etalon hisoblanadi.
Nusxa etalonlar, odatda, birlamchi yoki maxsus etalonni barvaqt yeyilishdan
saqlash maqsadida, qiyoslash ishlari ko‘p bo‘lgan hollarda yaratiladi. Nusxa-etalon
zarur bo‘lganda, davlat etaloni o‘rnida ishlatilishi mumkin.
Taqqoslash etaloni ham ikkilamchi etalon bo‘lib, undan biror sababdan
ko‘ra bir – biri bilan bevosita solishtirib bo‘lmaydigan etalonlarni taqqoslash
uchun foydalaniladi.
Yuqori aniqlikka ega bo‘lgan namunaviy o‘lchash vositalariga va ayrim
hollarda juda katta aniqlikka ega bo‘lgan namunaviy o‘lchash vositalariga
birlikning o‘lchamini uzatish uchun
ishchi etalon qo‘llaniladi.
Etalon sifatida tasdiqlangan o‘lchash vositalarning to‘plamiga
kiruvchi
o‘lchash uskunalariga esa
etalon uskunasi nomi berilgan.
O’lchash asboblarini turli xil alomatlari: o’zgartirish xususiyati; chiqish
axborotining turi; axborotni taqdim etish xususiyati; o’lchanayotgan kattalikning turi;
qo’llanilish sharoit va boshqa alomatlari bo’yicha sinflash mumkin.
Bu alomatlarni hisobga olib o’lchash asboblari sinflanishi 9-rasmda
keltirilgan.
O’zgartirish xususiyati bo’yicha o’lchash asboblari o’zida aniqlangan
hisoblash o’lchash o’zgartgichi va solishtirish qurilmasini namoyon etadi.
Asbobning tuzilmasini tasviri shartli belgilash uchun funksional sixemasidan
foydalaniladi. Ularni barcha o’zgartirishi inobatga olib, o’lchanayotgan
kattalik
asbobning ishlash jarayonida aniqlanadi.
25
Barcha o’lchash asboblarini o’zgartirish xususiyati bo’yicha uchta turga:
to’g’ridan-to’g’ri o’zgartiruvchi
asboblar; o’zgarishni solishtiruv asboblar va
aralash o’zgartiruvchi asboblarga bo’lish mumkin.
Ma’lumotni tavsif etishiga qarab o’lchash vositalari quyidagilarga bo’linadi:
-
Shkalali o’lchash vositalari;
-
Raqamli o’lchash vositalari;
-
O’ziyozar o’lchash vositalari.
Analogli (shkalali) o’lchash asboblar o’z navbatida elektromexanik turidagi
analogli asboblar qamrab olib: magnitoelektrik o’lchash asboblar; elektromagnit
o’lchash asboblari; elektrodinamik o’lchash asboblar; elektrostatik o’lchash
asboblar va induksion o’lchash asboblariga bo’linadi.
Raqamli o’lchash asbobi deb, o’lchash borasida uzluksiz o’lchanayotgan
kattalikni natijasi raqamli qayd etish qurilmasida yoki raqamlarni yozib boruvchi
qurilmada diskret tarzda o’zgartirilib, indikatsiyalanadigan asboblarga aytiladi.
Raqamli o’lchash asboblari hozirgi kunda juda keng tarqalgan.
Raqamli o‘lchash asboblari analog o‘lchash asboblariga nisbatan quyidagi
afzalliklarga egadir: yuqori aniqlik, keng ish diapazoni,
tezkorlik, o‘lchash
natijalarini qulay tarzda tavsiya etilishi, avtomatlashtirilgan tarmoqlarga ulash
mumkinligi, o‘lchash jarayonini avtomatlashtirish imkoniyati mavjudligi va
hokazolar.
