I-bob. METROLOGIYANING QURILISHDAGI AHAMIYATI
1.1. Metrologiyaning rivojlanish bosqichlari
Metrologiya fan sifatida o’lchashlar, ularga bog’liq va tegishli bo’lgan qator
masalalarni o’z ichiga oladi. Metrologiya aslida yunonchadan olingan bo’lib,
o’lchash, o’lcham, nutq, mantiq, ilm yoki fan ma’nolarini bildiradi. Umumiy qilib
olinadigan bo’linsa, metrologiya — o’lchashlar haqidagi fan..
O’lkamizda ilm-fan va madaniy kurtaklar eramizdan bir necha ming yillar
oldin junbush bera borgani tarixiy ma’lumotlardan ma’lum.
Eng qadimgi o’lchash birliklari- antropometrik. U insonning muayyan
a’zolariga muvofiqlikka yoki moyillikka asoslangan holda kelib chiqqan (1-rasm).
Masalan: ladon – bosh barmoqni hisobga olmaganda qolgan to’rttasining kengligi;
fut – oyoq tagining uzunligi; pyad – yozilgan bosh va ko’rsatkich barmoqlar
orasidagi masofa, qarich, quloch, qadam va hokazolar (1-ilova).
1–rasm. Qadimiy o‘lchovlar va o‘lchash birliklari.
6
Ko’pchilik xalqlarda, shu jumladan bizning xalqimizda ham uzunlik
o’lchovi sifatida inson tanasining biron qismiga moslikka asoslangan o’lchash
birliklari qo’llanilgan. Masalan: barmoq, gaz, tutam, qarich, quloch, fut, dyum
kabilar (2-rasm).
Barmoq – o’rta barmoqning eniga mos uzunlikdir (ba’zida angusht deb ham
yuritiladi).
Gaz deb ataluvchi uzunlik birligi uch usulda aniqlangan:
2-rasm. Odam tanasi a’zolariga asoslangan o’lchash birliklari
.
Ladon - bosh barmoqni hisobga olmaganda qolgan to’rttasining kengligi.
Fut - oyoq tagining uzunligi.
Pyad - yozilgan bosh va ko’rsatkich barmoqlar orasidagi masofa, qarich,
quloch, qadam va hokazolar.
Dyum – golland tilida katta barmoq degan ma’noni anglatadi, bu birlik
asosan Rossiya, G’arb mamlakatlarida ishlatilgan.
Milya – lotin tilida ming qadam degan ma’noni bildiradi, bu birlik Rossiya,
Angliya, AQSh mamlakatlarida, xalqaro dengizchilik ishlarida qo’llanilgan.
7
Farsax – yo’l uzunligini o’lchashda Sharq mamlakatlarida, xususan
O’rta Osiyoda keng qo’llanilgan birlik (ba’zida farsang, sang, tosh deb ham
yuritilgan).
Tanob – ekin maydonlarini o’lchashda O’rta Osiyoda keng
qo’llanilgan, tomonlarining uzunligi 60 gazdan bo’lgan kvadratning yuziga teng.
Barrel – asosan xalqaro savdo ishlarida neft mahsulotlarining hajmini
o’lchashda qo’llanilgan. Barrel so’zi ingliz tilidan olingan bo’lib, bochka degan
ma’noni bildiradi.
1
Ba’zi bir tabiiy o‘lchovlar ham uzoq o‘tmishga ega. Ularning
dastlabkilaridan biri, hamma yerda ishlatiladigan vaqt o‘lchovlaridir.
Munajjimlarning ko‘p yillik kuzatishlari natijasida qadimgi Vavilonda vaqt birligi
sifatida yil, oy, soat tushunchalari ishlatilgan. Keyinchalik yerning o‘z o‘qi atrofida
to‘la aylanishiga ketgan vaqtning 1/86400 qismi sekund nomini olgan. Qadimgi
Vavilonliklar bizning eramizgacha bo‘lgan II asrdayoq vaqtni Minalarda
o‘lchashgan. Mina taxminan ikki astronomik soat vaqt oralig‘iga teng bo‘lib, bu
vaqt mobaynida Vavilonda rasm bo‘lgan suv soatidan massasi taxminan 500
grammga teng bo‘lgan “mina suv” oqib ketgan. Keyinchalik mina o‘zgarib, biz
o‘rganib qolgan minutga aylandi.
Vaqtlar o‘tishi bilan suv soatlari o‘z o‘rnini qum soatlariga, ular ham vaqti
kelib mayatnikli mexanizmlarga bo‘shatib berdilar.
Insoniyat taraqqiyoti rivojlanishining ilk davrlaridanoq “moddiy” o‘lchashlar
va o‘lchov birliklarining katta ahamiyatini tushunib bilganlar.
Metrik tizim 1875 yil 20 mayda Parijda 20 ta mamlakatlar vakillarining
kоnferentsiyasida qabul qilingan va Metrik Kоnventsiyasi nоmini оlgan. Metrik
Kоnventsiya metrоlоgiya bo’yicha ilmiy faоliyat ko’rsatuvchi birinchi xalqarо
kelishuv hisоblanadi. Kоnventsiya metrik etalоnlarni saqlash va tekshirish uchun
ilmiy muassasa sifatida o’lchоvlar va tarоzilar xalqarо byurоsini ham ta’sis etadi.
1
Ulrich Theobald Hans Ulrich vogel, Chinese,Japanese and Western research in Chinese Histocal
Metrologyva Classified Bibliography, Institute for sinology and Korean studes University of Tubingen, Germany
2014.
8
Shu asnоda yuqоridagi talablarning to’liq ta’minlanishiga erishilgan, ya’ni
kattalikning turli qiymatlari o’zarо o’nga karrali bоg’lanishda bo’lgan bo’lsa, bir
nechta asоsiy kattaliklarning birliklari оrasida o’zarо bоg’lanishga ham erishilgan
(Er meridianining qirq milliоndan bir ulushi bo’yicha - "metr", bir kub detsimetr
suvning temperaturasi 4 ºC bo’lgandagi massasi - "kilоgramm" va hоkazоlar).
Fan va texnikaning rivojlanishi har xil kattaliklarning o’lchamlarini
muayyan o’lchovlarga qiyoslab kiritishni taqozo eta boshladi. Bunday faoliyat
jarayoni va rivojlanishi davomida o’lchashlar haqidagi fan, ya’ni metrologiya
yuzaga keldi.
Rоssiyada o’lchоvlarni metrik tizimi 1899 yil 4 iyun kuni qоnun bilan
ixtiyoriy tartibda qo’llanishga, majburiy tartibda esa Rоssiya SNK 14.09.1918 y.
da chоp etilgan dekretiga muvоfiq qo’llanishga qabul qilingan.
O’rta Оsiyoda o’lchоvlarning metrik tizimi 1923 yil 18 aprel Turkistоn
Respublikasi SNK qarоri bo’yicha “O’lchоvlar va tarоzilar to’g’risida Nizоm”
tasdiqlangan va ichki savdоni yo’lga qo’yish bo’yicha qo’mita huzurida o’lchоvlar
va tarоzilarning Turkistоn byurоsi tuzilgandan so’ng bоshlangan.
Ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanishi o‘lchash vositalari va
usullarini mukammallashtirishni talab eta boshladi. O‘lchashlar nazariyasi hamda
vositalarining rivojini aniqlab bergan texnika yutuqlarining uchta asosiy bosqichini
ajratib ko‘rsatish mumkin:
ishlab chiqarish jarayonida qatnashadigan va stanoklarga biriktirilgan
o‘lchash vositalarining yaratilishini talab qiluvchi texnologik bosqich (manufaktura
va mashina ishlab chiqarishning yuzaga kelishi);
ishlab
chiqarish
jarayonlarini
kuchaytirish
sharoitida
foydalanilayotgan o‘lchash vositalarining aniqligi, ishonchliligi va unumdorligini
keskin oshirishni talab qiluvchi energetik bosqich (bug‘ energiyasini ishlatish,
ichki yonuv dvigatellarining yuzaga kelishi, elektr energiyasini ishlab chiqarish va
ishlatish);
zamonaviy fan yutuqlarining barchasini o‘lchash vositalarining
tarkibiga kiritishni talab qilgan ilmiy-texnikaviy inqilob (fanni ishlab chiqarish
9
bilan bog‘lash va uni bevosita ishlab chiqaruvchi kuchga aylantirish) bosqichi. Bu
bosqichning alohida xususiyatlaridan biri ob’ektlar va jarayonlar holatini muayyan
parametrlar yordamida umumiy baholovchi o‘lchash tizimlarini yaratish bo‘lib,
olingan natijalarni bevosita texnik tizimlarni avtomatik boshqarish uchun
foydalanishdan iboratdir.
Ishonch bilan aytish mumkinki, o‘lchash inson ongli hayotining asosini
tashkil etadi. Bu borada ko‘plab olimlar o‘lchash texnikasining rivojiga munosib
hissa
qo‘shganlar.
O’lchashlarni, ularning
vositalarini
va
usullarini
takomillashtirish borasida Markaziy Osiyo olimlarining hissalari ulkandir.
Ularning ming yillar burun yaratgan o’lchash asboblari, o’lchovlari va usullari
o’rta asrlardagi va hozirgi kunimizdagi ilm-fan taraqqiyotida munosib o’rin
egallab, yangi o’lchash va o’lchov birliklarini yaratilishida asos bo’lib xizmat
qilmoqda.
Buyuk xorazmlik olim Abu Abdulloh Muhammad ibn Muso Al-
Xorazmiyning “O’lchashlar haqida” nomli risolasida o’lchov va o’lchash birliklari
to’g’risida bir qator ma’lumotlar keltirgan. Olim bunda uzunlik, yuza va hajmlarni
hisoblash va o’lchash usullari bilan topishga katta ahamiyat bergan. Unda tanob
(39,9 m; 60 x 60 kv. gaz), gaz (0,71 m), barmoq (20,8- 22,8 mm) kabi o’lchash
birliklari va o’lchash vositalari to’g’risida yaxshi ma’lumotlar berilib, ularni
amalda qo’llashning yo’l-yo’riqlari ko’rsatilgan.
Buyuk allomalar Abu Rayhon Beruniy va Abu Ali Ibn Sinolar tomonidan
yaratilgan asarlarda juda ko’plab o’lchash birliklari keltirilgan. Ularning
ko’pchiligi hozirgi kunda ham o’z kuchini yo’qotmagan. Abu Ali Ibn Sino fors
tilida yozgan “Donishnoma” (“Bilim kitobi”) asarida og’ir yuklarni ko’taradigan
va qo’zg’atadigan asboblar haqida atroflicha ma’lumot beradi. Shuningdek, Ibn
Sinoning eng mashhur asarlaridan biri “Tib qonunlari” hozirgi kunda ham ming-
minglab mutaxassislarning qo’llanmasi bo’lib kelmoqda. Asardagi har turli dori-
darmon va malhamlarni tayyorlash uchun tavsiya etilgan miqdor va hajm
birliklaridan g’arb va sharq davlatlarida uzoq davrlar davomida foydalanib kelindi.
10
Yusuf Xos Hojibning turkiy tilda 1069 yili yozilgan "Qutadg’u bilig" asarida
o’lchov va o’lchash birliklarinigina emas, balki o’lchash va iyor ishlariga tegishli
bilimlarni ham mukammal bilishga da’vat etilgan. Bu iboradagi "iyor ishi" atamasi
metall sofligini sinash, bozordagi tosh va tarozilarning to’g’riligini, muomaladagi
oltin va kumush pullarning sofligi va og’irligini kuzatib turish kabi ishlarni
bajarish ma’nolarini bildiradi.
Ahmad Farg‘oniyning “Miqyosi Nil”, ya’ni Nil daryosining sathini tutash
idishlar qonuniyati asosida o‘lchash va uning natijasiga ko‘ra yilning
yog‘ingarchiligi va uning ekin hosiliga ta’siri to‘g‘risidagi ma’lumotlari,
Ulug‘bekning “Zij jadvallari” da keltirgan, hozirgi kunlarda eng zamonaviy
o‘lchash qurilmalarida olingan natijalardan juda oz tafovut qiluvchi ma’lumotlari
alohida tahsinga sazovordir. Bundan tashqari, Forobiyning astronomik kuzatishlar
va o‘lchashlar uchun maxsus asbob - usturlob yasash sirlari xususidagi qimmatli
ma’lumotlari juda katta ham ilmiy, ham falsafiy ahamiyatga egadir.
Metrologiya va o’lchashlar nazariyasining rivojlanishida Yevropa
olimlarining ham hissalari kattadir. Gallileo Galiley, Nikolay Kopernik, Isaak
Nyuton, Paskal, Dmitriy Mendeleyevlarni metrologiyaning fan sifatida
shakllanishidagi xizmatlari juda salmoqli.
Metrоlоgiya xizmati va metrоlоgik ta`minоt masalalarining dastlabki
kurtaklari turli davlatlarda turlicha tarzda vujudga kela bоshlagan. Masalan, rus
knyazi Svyatоslav Yarоslavich belidagi оltin kamaridan uzunlikning namunaviy
o’lchash vоsitasi sifatida fоydalangan. Tarixiy ma`lumоtlarga ko’ra knyaz davriy
ravishda bоzоr rastalarini оralab yurib, turli matо sоtuvchilarining uzunlik
o’lchоvlarini kamari bilan taqqоslab turgan. Agar ular оrasidagi tafоvut
belgilanganidan оrtib ketsa, sоtuvchini shafqatsiz jazоlagan.
Italiyada ham bu bоrada muayyan tartib belgilangan edi (o’rta asrlarda).
Cherkоv va butxоnalarda aniq sоndagi marvarid dоnalari saqlanib, ulardan
sоchiluvchan (dispers) mоddalarning hajm va massa birliklarini hоsil qilishda
fоydalanganlar.
11
Elektr hodisalarini o’rganish, elektr o’lchash asboblarining paydo bo’lishiga
sabab bo’ldi. 1745 yilda akad. G.V. Rixman birinchi bo’lib elektr o’lchash
asbobini yaratdi. "Elektr kuchi ko’rsatkichi"- deb noto’g’ri nomlangan bu asbob
aslida potensiallar farqini o’lchovchi elektrometr edi.
XVIII asrning oxirida A. Volta va L.Galvani tomonidan elektr toki ixtiro
etilgandan keyin uni o’lchash va o’lchash asboblarini yaratish masalasini
yechishga to’g’ri keldi.
1820 yilda A. Amper birinchi bo’lib magnit miliga o’tkazgichdagi tok
ta’sirini ko’rsatuvchi- galvanometrni namoyish etdi.
Daniyalik olim X. Ersted elektr tokining magnit ta’sirini ixtiro etdi. Undan
foydalangan nemis fizigi G. Om, 1826 yili magnit milining o’zgarishi
o’tkazgichdan o’tayotgan tokka bog’liqligini, ya’ni o’tkazgich atrofidagi magnit
maydoni ta’sirida bo’lgan magnit milini ma’lum burchakka burilishi o’tkazgich
materialiga bog’liqligini tekshirdi. Shu tamoyilga asoslangan asbobni yasab, Om
o’z qonunini yaratdi.
Xulosa sifatida metrologiyaning rivojlanish tarixiga nazar tashlasak,
quyidagi muhim bosqichlarni keltirishimiz mumkin.
|